Χάρτης του παραλιακού μετώπου. Υπόβαθρο Open Street Map

γράφει η Έρση Φιλιπποπούλου, αρχιτέκτων-νομικός

Στην πρόσφατη πεντηκονταετία των ραγδαίων χωρικών αλλαγών, το παραλιακό μέτωπο της Αθήνας προς τον Σαρωνικό διαμορφώθηκε με εντελώς άναρχο τρόπο: αποσπασματικές ρυθμίσεις, πολυδιάσπαση αρμοδιοτήτων, κοντόφθαλμες τοπικές παρεμβάσεις και ανοχή στις αυθαιρεσίες, μικρές και μεγάλες. Κάποιες νομοθετικές προσπάθειες της προηγούμενης δεκαετίας για να μπει μία τάξη (νόμος του 2001 1 για τον αιγιαλό και την κοινή του χρήση ανά την επικράτεια, προεδρικό διάταγμα του 2004 2 με χρήσεις γης και όρους δόμησης για την παραλιακή ζώνη από τον Φαληρικό Όρμο μέχρι την Αγία Μαρίνα) δεν απέδωσαν τα αναμενόμενα, διότι δεν εφαρμόστηκαν στην πράξη. Αποδείχτηκε έτσι η απροθυμία του πολιτικού συστήματος να συγκρουσθεί με τα μικρότερα ή μεγαλύτερα συμφέροντα που είχαν εγκατασταθεί σταδιακά στην περιοχή.

Επειδή η προβληματική διαχείριση των παραθαλάσσιων περιοχών δεν αποτελεί αποκλειστικά ελληνικό φαινόμενο, η παγκόσμια κοινότητα συμφώνησε στη Διάσκεψη του Ρίο το 1992 να επιβάλει την «Ολοκληρωμένη Διαχείριση των Παράκτιων Ζωνών (ΟΔΠΖ)», 3 με στόχο την ισορροπία ανάμεσα στις οικονομικές πιέσεις και τη μακροπρόθεσμη κοινωνική ωφέλεια. Η Ευρωπαϊκή Ένωση προσαρμόστηκε το 2009 με την υπογραφή αντίστοιχου Πρωτοκόλλου για τις παράκτιες ζώνες της Μεσογείου,4 που τέθηκε σε ισχύ την 24/3/2011. Η χώρα μας συνυπέγραψε τα παραπάνω, αλλά στην πράξη συνεχώς παλινδρομεί.

Για το αθηναϊκό παραλιακό μέτωπο, το θέμα τίθεται με οξύτητα τώρα, καθώς η οικονομική κρίση αύξησε κατακόρυφα τις πιέσεις για αξιοποίηση, ενώ η υπάρχουσα κατάσταση της περιοχής, παρότι προβληματική, δεν έχει δημιουργήσει τετελεσμένα. Αξιοποίηση ναι, αλλά με ποιους όρους; Το υπό διαβούλευση Ρυθμιστικό Σχέδιο της Αττικής 2021 προδιαγράφει για τον άξονα από τον Φαληρικό Όρμο μέχρι τη Βουλιαγμένη την «… εξασφάλιση του ανοίγματος του μητροπολιτικού συγκροτήματος της Αθήνας προς το παραλιακό μέτωπο και τη λειτουργική διασύνδεση με αυτό, με την ανάπτυξη χρήσεων πολιτισμού, τουρισμού, αναψυχής και αθλητισμού μητροπολιτικής εμβέλειας, καθώς και τη διασφάλιση της συνέχειας και της προσπελασιμότητας της παράκτιας ζώνης για όλους τους κατοίκους και τους επισκέπτες της πόλης».5 Κανείς δεν θα μπορούσε να διαφωνήσει. Οδεύουμε όμως σ’ αυτόν τον δρόμο;

Ένα πρώτο δείγμα των νέων πολιτικών υπήρξαν οι νέες ρυθμίσεις του 2012 για την παραλιακή περιοχή του Αγίου Κοσμά που πρόκειται να συνενωθεί με το πρώην αεροδρόμιο Ελληνικού. Με νόμο6 εγκρίθηκαν χρήσεις γης και όροι δόμησης διαφορετικοί από αυτές του π.δ. του 2004 και δόθηκε η δυνατότητα μετατόπισης του αιγιαλού προς τη θάλασσα με προσχώσεις. Οι διατάξεις αφορούσαν τότε την αξιοποίηση του χώρου με βάση ένα συγκεκριμένο master plan από την «Ελληνικό ΑΕ»,7 ανώνυμη εταιρεία του δημοσίου. Στη συνέχεια, όμως, τα αρχικά δεδομένα άλλαξαν. Οι μετοχές της «Ελληνικό ΑΕ» μεταβιβάστηκαν στο Ταμείο Αξιοποίησης Ιδιωτικής Περιουσίας του Δημοσίου ΑΕ (ΤΑΙΠΕΔ), το οποίο προτίθεται να τις παραχωρήσει σε ιδιώτη επενδυτή μαζί με τη γη (πλήρη κυριότητα στο 30%8 και δικαίωμα επιφανείας9 για 99 χρόνια στο υπόλοιπο 70%) για εκμετάλλευση. Οι επιμέρους όροι δεν είναι ακόμη γνωστοί, αλλά δεν φαίνεται να έχουν ληφθεί υπόψη ούτε οι κατευθύνσεις του Ρυθμιστικού Σχεδίου, ούτε η νομολογία του Συμβουλίου της Επικρατείας για την –ήπια– διαχείριση των παράκτιων περιοχών.10

Ένα δεύτερο δείγμα πολιτικής είναι η ίδρυση το 2003 μιας ανώνυμης εταιρείας του δημοσίου με την επωνυμία «Παράκτιο Αττικό Μέτωπο ΑΕ»11 και σκοπό τη «… διοίκηση, διαχείριση και αξιοποίηση» ακινήτων του Δημοσίου, ΝΠΔΔ και ιδιωτών, στην περιοχή μεταξύ του Σταδίου Ειρήνης και Φιλίας (ΣΕΦ) και του Σουνίου (πλην του Ελληνικού-Αγίου Κοσμά, του ΣΕΦ, του Αστέρα Βουλιαγμένης και των μαρινών Αλίμου και Γλυφάδας). Στα ακίνητα που είτε θα παραχωρούνται σ’ αυτήν με κοινές υπουργικές αποφάσεις είτε θα μεταβιβάζονται με άλλο τρόπο, η εταιρεία θα μπορεί να εκτελεί οποιαδήποτε διαχειριστική πράξη, με μόνο περιορισμό ότι η τυχόν μεταβίβαση κυριότητας θα γίνεται με τη σύμφωνη γνώμη του ΤΑΙΠΕΔ.

Μια ανεξάρτητη κρατική εταιρεία, που θα λειτουργούσε ως ενιαίος φορέας διαχείρισης της παραλιακής ζώνης με στρατηγικό σχεδιασμό και συνέργειες του δημόσιου και του ιδιωτικού τομέα, θα ήταν απολύτως συμβατή με τα προαπαιτούμενα της ΟΔΠΖ. Δυστυχώς, η πρώτη διαχειριστική πράξη της ΑΕ δείχνει μια εντελώς διαφορετική αντίληψη: αντί μιας συνολικής πρότασης στην οποία θα υπάγονταν οι επιμέρους δράσεις, έσπευσε να αναθέσει τοπογραφική μελέτη 10 ακινήτων «… που θα περιέλθουν σε αυτή»,12 σαν να πρόκειται για μια οποιαδήποτε ιδιωτική εταιρεία που διερευνά οικόπεδα για αντιπαροχή.

Αν όμως το τελικό ζητούμενο είναι η μόχλευση οικονομικής ανάπτυξης, που πράγματι χρειάζεται επειγόντως, αυτή είναι κάτι πολύ πιο σύνθετο από την εκμετάλλευση μερικών δημόσιων ακινήτων. Την υποψία ότι η πολυδιαφημισμένη «αξιοποίηση» αποτελεί ουσιαστικά ρευστοποίηση του ενεργητικού μιας πτωχευμένης χώρας (ξεκινώντας από τα πλέον ευπώλητα περιουσιακά της στοιχεία) την ενισχύει η δυστοκία εφαρμογής του master plan για την ανάπλαση του υποβαθμισμένου σήμερα Φαληρικού Όρμου. Το πρόγραμμα δημιουργίας Μητροπολιτικού Πάρκου δημόσιου χαρακτήρα, που συντάχθηκε το 2010-2011 από ομάδα μελετητών με τη συνεργασία του Renzo Piano και τη χρηματοδότηση του Ιδρύματος Σταύρος Νιάρχος και διέπεται από μια φιλοσοφία ήπιας διαχείρισης, εγκρίθηκε κατ’ αρχήν το 2010 με νόμο,13 αλλά μετά την εκπόνηση των εφαρμοστικών μελετών χρειαζόταν η τελική έγκριση με προεδρικό διάταγμα. Η διετής όμως καθυστέρηση της έκδοσης του τελευταίου14 είχε ως αποτέλεσμα να χαθεί η χρηματοδότηση από το ΕΣΠΑ 2007-2013 για τα συγκοινωνιακά και αντιπλημμυρικά έργα που αποτελούν προϋπόθεση για την ανάπλαση. 15 Γραφειοκρατική βραδύτητα ή κρυφή αλλαγή πορείας προς μια διαφορετική αντιμετώπιση του χώρου;16

Το ζήτημα δεν είναι μόνον οικονομικό, αλλά και πολεοδομικό. Ποιο είναι εντέλει το «αφήγημα» για το παραλιακό μας μέτωπο; Ένα αθηναϊκό ΜόντεΚάρλο με τις τεράστιες υπεραξίες real estate που δημιουργεί ή μια δεύτερη μεταολυμπιακή Βαρκελώνη με την ισορροπημένη αστική και οικονομική ανάπτυξη που επέτυχε;

Οι δανειστές της χώρας, η κυβέρνηση, η αυτοδιοίκηση, οι ιδιώτες επενδυτές, οι εγκατεστημένοι χρήστες, οι πολίτες της Αθήνας, έχουν ο καθένας τη δική του ατζέντα, ενώ η δημόσια συζήτηση κυριαρχείται από το μανιχαϊστικό δίπολο εξιδανίκευσης/δαιμονοποίησης των ιδιωτικοποιήσεων. Είναι γεγονός ότι οι επιπτώσεις των ιδιωτικοποιήσεων διεθνώς υπήρξαν αλλού καταστρεπτικές και αλλού θετικές για το ευρύτερο δημόσιο συμφέρον. Το αποτέλεσμα εξαρτάται από τη στάθμιση των προτεραιοτήτων και από τους όρους που τίθενται σε κάθε συγκεκριμένη περίπτωση. «Ο Θεός βρίσκεται στη λεπτομέρεια», όπως έλεγε ο Mies van der Rohe, ή ο διάβολος, όπως συνηθίζουμε να λέμε εμείς…

Σημειώσεις
1. Ν. 2971/2001, Αιγιαλός, παραλία και άλλες διατάξεις, (ΦΕΚ 285/Α/2001).
2. Π.Δ. της 1.3.2004, Καθορισμός ζωνών προστασίας χρήσεων γης και όρων και περιορισμών δόμησης στην παραλιακή ζώνη της Αττικής από το Φαληρικό Όρμο μέχρι την Αγία Μαρίνα Κρωπίας (ΦΕΚ 254/Δ/5.3.2004).
3. Rio, Earth Summit, United Nations Conference on Environment and Development, Rio de Janeiro, 1992.
4. ΕΕ, Πρωτόκολλο για την ολοκληρωμένη διαχείριση των παράκτιων ζωνών της Μεσογείου, Μαδρίτη, 21.1.2008, Επίσημη Εφημερίδα της ΕΕ L34/19/4.2.2009.
5. Σχέδιο νόμου, Νέο Ρυθμιστικό Σχέδιο Αθήνας-Αττικής, Νέο Ρυθμιστικό Σχέδιο Θεσσαλονίκης (υπό διαβούλευση), άρθρο 11.
6. Ν. 4062/2012, Αξιοποίηση του πρώην Αεροδρομίου Ελληνικού – Πρόγραμμα ΗΛΙΟΣ – Προώθηση της χρήσης ενέργειας από ανανεώσιμες πηγές (Ενσωμάτωση Οδηγίας 2009/28/ΕΚ) – Κριτήρια Αειφορίας Βιοκαυσίμων και Βιορευστών (Ενσωμάτωση Οδηγίας 2009/30/ΕΚ) (ΦΕΚ Α΄ 70/30.03.2012), άρθρο 2.
7. Ν. 3943/2011, Καταπολέμηση της φοροδιαφυγής, στελέχωση των ελεγκτικών υπηρεσιών και άλλες διατάξεις αρμοδιότητας Υπουργείου Οικονομικών (ΦΕΚ Α΄ 66/ 31.03.2011), άρθρο 42.
8. «ΤΑΙΠΕΔ: Προς διάθεση το 100% της Ελληνικό ΑΕ», 21.11.2012, http://www.capital.gr/Articles.asp?id=1672307.
9. Το «δικαίωμα επιφανείας» είναι εμπράγματο δικαίωμα που θεσμοθετήθηκε το 2011 για να αποφεύγεται η οριστική εκποίηση της δημόσιας περιουσίας. Άρθρα 18-26 του ν. 3986/2011, Επείγοντα Μέτρα Εφαρμογής Μεσοπρόθεσμου Πλαισίου Δημοσιονομικής Στρατηγικής 2012−2015, ΦΕΚ Α΄/152/1.7.2011.
10. ΣτΕ 3346/1999, ΣτΕ 978/2005, 1500/2000, 1790/1999, 1129/1999, 3344/1999, 4011/2004.
11. Άρθρο 16 του ν. 4146/2013, Διαμόρφωση Φιλικού Αναπτυξιακού Περιβάλλοντος για τις Στρατηγικές και Ιδιωτικές Επενδύσεις και άλλες διατάξεις, (ΦΕΚ Α΄ 90/18.04.2013).
12. Σύμβαση παροχής υπηρεσιών της 4.10.2013 (δημοσίευση στη Διαύγεια την 16/1/2014): http://static.diavgeia.gov.gr/doc/%CE%92%CE%99%CE%A84%CE%9F%CE%9E%CE%A7%CE%91-359.
13. Ν. 3843/2010, Ταυτότητα κτιρίων, υπερβάσεις δόμησης και αλλαγές χρήσης, μητροπολιτικές αναπλάσεις και άλλες διατάξεις, (ΦΕΚ 62/Α/2010), άρθρο 11.
14. Π.Δ. 26.11.2013, Έγκριση προγράμματος ολοκληρωμένης ανάπλασης του Φαληρικού Όρμου και Στρατηγικής Μελέτης Περιβαλλοντικών Επιπτώσεων αυτού, (ΦΕΚ 443/ΑΑΠ/06.12.2013).
15. Λιάλιος Γ., «“Παγώνουν” την ανάπλαση του Φαληρικού», εφημερίδα Καθημερινή, 2.2.2014, http://www.kathimerini.gr/751733/article/epikairothta/ellada/pagwnoyn-thn-anaplash-toy-falhrikoy.
16. Λιάλιος Γ., «Κινδυνεύει η ανάπλαση στο Φάληρο», εφημερίδα Καθημερινή, 2.4.2014, http://www.kathimerini.gr/760821/article/epikairothta/ellada/kindyneyei-h-anaplash-sto-falhro.

Το άρθρο δημοσιεύθηκε στην Περιοδική έκδοση “αρχιτέκτονες”, τεύχος 11, Απρίλιος 2014