φωτ. Jeff Kowalsky, Downtown Detroit, 2013

γράφει η Κωνσταντίνα Θεοδώρου

Μια εικόνα από το προσεχές μέλλον φαίνεται να έρχεται από τις πόλεις της αμερικανικής ενδοχώρας, Ντιτρόιτ, Βαλτιμόρη, Φιλαδέλφεια κ.ά. Έχοντας αντιμετωπίσει μια τεράστια καταστροφή, με τον πληθυσμό μειωμένο στο μισό και τα περισσότερα ακίνητα άδεια, στα χέρια τραπεζών, εταιρειών ή των ίδιων των δήμων, γνωρίζουν τώρα μια πρωτοφανή, εντυπωσιακή άνθηση συνεργατικών εγχειρημάτων, crowdfunding, crowdsourcing και συμμετοχικού σχεδιασμού – υπό την αιγίδα μάλιστα των δήμων ή των εταιρειών. Φαίνεται παράδοξο, σχεδόν ύποπτο, στη χώρα προπύργιο της ελεύθερης αγοράς να αναδύονται τόσα πρωτότυπα κινήματα γειτονιάς, ωστόσο, όπως όλα δείχνουν, δεν υπάρχει άλλη εναλλακτική.

Η πορεία που ακολουθήθηκε προς την καταστροφή μοιάζει αρκετά γνωστή. Σε μια δύσκολη συγκυρία, μετά την έξοδο των μεγάλων αυτοκινητοβιομηχανιών, που απομάκρυνε τον μισό πληθυσμό και άφησε άνεργους τους υπόλοιπους μισούς, οι αντίστοιχοι δήμοι όχι μόνο δεν βοήθησαν την κατάσταση, αλλά επέβαλαν ακόμα πιο βαριά φορολογία ακινήτων, η οποία σε συνδυασμό με τα κόκκινα δάνεια, που εν πολλοίς είχαν και φυλετικό προσδιορισμό, οδήγησαν σε αδυναμία πληρωμής χρεών και τελών, κι από εκεί στις κατασχέσεις, στην ερήμωση και καταστροφή. Οι τράπεζες φέρουν τεράστιο μερίδιο ευθύνης για τον αποδεκατισμό των πόλεων, αφού προχώρησαν σε κατασχέσεις, διώχνοντας τους κατοίκους, χωρίς να μπορούν να φέρουν νέους ή να αξιοποιήσουν με άλλους τρόπους τα κατασχεθέντα ακίνητα, είτε αμελώντας να τα αποκτήσουν επίσημα, για να αποφύγουν τη φορολογία –κάτι που σημαίνει ότι χωρίς τίτλους δεν μπορούσαν να πουληθούν–, είτε αποκτώντας τα με τίτλο αλλά αμελώντας να πληρώσουν φόρους και δημοτικά τέλη, με αποτέλεσμα αυτά να φτάνουν στους πλειστηριασμούς με βαρύ ιστορικό.

Με τα ακίνητα λοιπόν στην ομηρία των τραπεζών, που δεν ενδιαφέρονται γι’ αυτά, και των δήμων, που δεν μπορούν να τα φροντίσουν, οι αγοραπωλησίες δυσκολεύουν ή μένουν στάσιμες, ο πληθυσμός εξακολουθεί να μειώνεται και ο δήμος στερείται τα πολύτιμα δημοτικά τέλη. Βασικές δημοτικές παροχές –συγκοινωνία, καθαριότητα, φωτισμός, αστυνόμευση– σε ολόκληρες περιοχές καταργούνται, ολόκληρες γειτονιές παραδίδονται σε αστέγους και το Ντιτρόιτ παρουσιάζεται σαν ένα άντρο εγκληματικότητας. Η μόνη λύση για τους δήμους είναι η συσπείρωση στο κέντρο και η συρρίκνωση μέσω εκτεταμένων κατεδαφίσεων, που όμως κοστίζουν πολύ. Για τους ιδιώτες, οι πυρκαγιές που βαίνουν ανεξέλεγκτα είναι ο μόνος συμφέρων τρόπος να απαλλαγεί κανείς από τους φόρους ιδιοκτησίας.

Μέσα σ’ αυτό το εφιαλτικό σκηνικό, ακόμα και μέχρι και δυο μήνες πριν, οπότε ανακοινώθηκε επισήμως η χρεοκοπία του Ντιτρόιτ, για κάποιους φάνταζε ως το ιδανικό πεδίο κερδοσκοπίας για τεράστιες επενδύσεις και μαζικό gentrification, σπίτια προς πώληση από 1 δολάριο, ολόκληρες γειτονιές άδειες.

Ωστόσο η ερήμωση και υποβάθμιση έχουν προχωρήσει σε τέτοιο βαθμό, που δεν υπάρχει καμία προοπτική για κάποιον υποψήφιο επενδυτή, κι όσοι αγόρασαν μαζικά ακίνητα προσθέτουν μια ακόμα πληγή στην πόλη, αδυνατώντας να τα αξιοποιήσουν και να τα φροντίσουν. Τα σπίτια του 1 δολαρίου μένουν απούλητα για πάνω από ένα χρόνο –και η αλήθεια είναι πως πολλά από αυτά είναι ερείπια ή μπλεγμένα με υποθήκες–, δεν ενδιαφέρουν τους επενδυτές, αλλά ούτε κι αυτούς που αναζητούν απλώς μια στέγη, καθώς κανείς δεν μπορεί να βρει δουλειά εκεί.

Καθώς λοιπόν τα μεγαλόπνοα επιχειρηματικά πρότζεκτ καταρρέουν, το συλλογικό, η μικρή κλίμακα και η εναλλακτική επιχειρηματικότητα ανθούν. Άνθρωποι όλων των δημιουργικών πεδίων, καλλιτέχνες, κινηματογραφιστές, συρρέουν στο Ντιτρόιτ, ως μια νέα γη της επαγγελίας – γη της ελευθερίας, όπου μπορούν χωρίς γραφειοκρατικές περιστολές να δημιουργήσουν τον δικό τους κόσμο. Ο καθένας μπορεί να μπει και να χρησιμοποιήσει τα ερειπωμένα κτήρια, να αποκτήσει ένα φτηνό σπίτι, να ανοίξει ένα υπαίθριο καφέ, να κάνει επεμβάσεις στην πόλη, χωρίς να πάρει άδεια από πουθενά, μιας και οι αντίστοιχες υπηρεσίες των δήμων έχουν καταρρεύσει και οι πολεοδομικοί έλεγχοι είναι ανύπαρκτοι. Στα όρια της νομιμότητας ένα σωρό πειράματα ανθούν. Κολεκτίβες καταλαμβάνουν ή αγοράζουν σπίτια μαζί, διαχειρίζονται ομαδικά τα υπόλοιπα άδεια σπίτια της γειτονιάς, φτιάχνουν λαχανόκηπους και μικρές φάρμες, πουλούν τα προϊόντα τους στο δρόμο και καταφεύγουν στο crowdsourcing για να καλύψουν τις ανάγκες τους σε αστικό εξοπλισμό, δεδομένης της αδυναμίας των δήμων να χρηματοδοτήσουν οποιαδήποτε επέμβαση.

Αν και έξω από κάθε σύστημα, οι προσπάθειες αυτές συχνά βρίσκουν αρωγούς τους δήμους. Στη Φιλαδέλφεια, ο δήμος επιτρέπει στους κατοίκους να καταλάβουν το τυχόν άδειο διπλανό τους οικόπεδο, ενώ παραχωρεί φτηνά αστικά αγροτεμάχια για 500 δολάρια. Στη Βαλτιμόρη, όλα τα άδεια οικόπεδα εντάσσονται σε ειδικό πρόγραμμα και παραχωρούνται δωρεάν από το δήμο στους πολίτες για δημιουργία κοινοτικών λαχανόκηπων. Μπορεί κανείς να πει πως οι αστικοί λαχανόκηποι λειτουργούν μάλλον σαν placebο, εκτρέποντας τη συζήτηση από το πραγματικά φλέγον ζήτημα της στέγης. Όμως το Ντιτρόιτ έκανε ένα βήμα παραπέρα, όταν το 2012 επέλεξε 2.000 ακίνητα δίνοντας την ευκαιρία στους καταληψίες στέγης, πολλοί από τους οποίους ήταν οι πρώην ιδιοκτήτες, να τα αποκτήσουν με 500 δολάρια, με μόνο όρο να είναι συνεπείς στα δημοτικά τέλη για 2 χρόνια. Ένα σπίτι δωρεάν έχει τη δυνατότητα να αποκτήσει και το πλήθος των αστέγων της πόλης μέσα από διάφορα προγράμματα ένταξης, που χρηματοδοτούν φιλανθρωπικά ιδρύματα και εταιρείες, με αποδείξεις βέβαια οικονομικής πίστης. Τα οφέλη από αυτή τη διάθεση κατοικιών είναι πολλαπλά, καθώς ο δήμος εισπράττει δημοτικά τέλη, αποτρέπεται η ερήμωση των γειτονιών και η ερείπωση των κτηρίων, και όσοι τα παραχωρούν απαλλάσσονται από τη φορολογία και την κοστοβόρα λύση της κατεδάφισης.

Δεν πρόκειται συνεπώς για φιλανθρωπία· η τεράστια μάζα των ακινήτων που ερημώνουν δεν μπορεί να ενεργοποιηθεί με κανένα «big investment plan», και όποιος το επιχειρεί αποτυγχάνει. Οι άνθρωποι είναι το μοναδικό και αναντικατάστατο κεφάλαιο των πόλεων. Σε όλες τις περιπτώσεις υπάρχει γη, ακίνητα κι επενδυτές· δεν υπάρχουν άνθρωποι. Δήμοι και εταιρείες απελπισμένα καλούν πίσω όλους όσους έδιωξαν. Μοιάζει λοιπόν σαν μια ανακατανομή δυνάμεων. Τα σπίτια ερημώνουν για να επανακατοικηθούν με άλλους όρους ή για να γκρεμιστούν, οι νέοι κάτοικοι είναι πιο ενεργοί και συμμέτοχοι στην πόλη, π.χ. στο σχεδιασμό ενός πάρκου, αλλά ίσως με λιγότερους πόρους και δυνατότητες, τα σπίτια που πριν τους ανήκαν τους επιστρέφονται σαν φιλανθρωπία. Σε μια τραγική ειρωνεία και αντιστροφή της ιστορίας, η τακτική των κατασχέσεων θυμίζει τις απαλλοτριώσεις κατοικιών επί Σοβιετικής Ρωσίας, όπου, κατόπιν αναδιανομής, ο καθένας, και ασχέτως με το τι είχε πριν, δικαιούνταν πίσω το πολύ 15 τ.μ.

Πίσω στην Αμερική, το αμερικάνικο όνειρο δεν πεθαίνει ποτέ κι ούτε συρρικνώνεται, όπως λένε οι κάτοικοι των πληγεισών πόλεων. Αλλά η εποχή των μεγάλων επενδύσεων, της εύκολης κερδοσκοπίας και της άκρας ιδιώτευσης είναι παρελθόν.

Ενδεικτικά ιντερνετικές αναφορές

• «Detroit: A city in foreclosure», http://www.salon.com/2013/02/14/in_detroit_empty_houses_tell_sad_stories_partner/, δημ.: 14.2.1013
• «Blighted Cities Prefer Razing to Rebuilding», http://www.nytimes.com/2013/11/ 12/us/blighted-cities-prefer-razing-to-rebuilding.html, δημ.: 12.11.2013
• «For Sale: The $100 House», http://www.nytimes.com/2009/03/08/opinion/ 08barlow.html?_r=0, δημ.: 7.3.2009

Το άρθρο δημοσιέυθηκε στην περιοδική έκδοση “αρχιτέκτονες”, τεύχος 08, Δεκέμβριος 2013