γράφει η Έλενα Λαϊνά

Ή αλλιώς… Η Επαναχρησιμοποίηση της Αρχιτεκτονικής

Ψάχνοντας να βρω πώς θα ξεκινήσω αυτό το άρθρο που δούλευα καιρό, η έμπνευση ήρθε –όπως γίνεται συνήθως– χαλαρά και απρόοπτα, ένα βράδυ, σε μια κουβέντα, από την τυχαία φράση ενός φίλου… «Το πρόβλημα της εποχής μας, μου είπε, είναι ότι δεν μάθαμε να φτιάχνουμε τα πράγματα. Μάθαμε μόνο να τα χαλάμε, να τα πετάμε και να παίρνουμε άλλα…».

Πράγματι, όλα αυτά τα χρόνια δεν είχαμε μάθει να σκεφτόμαστε πώς θα βρούμε λύσεις. Απλά πετάγαμε ότι δεν μας έκανε. Όλα ήταν αναλώσιμα… Με τα λεφτά που έρρεαν άφθονα μπορούσαμε να «ξαναγοράσουμε» τα πάντα! Χαρά, ενθουσιασμό, υλικά αγαθά, γάμους, σπίτια, φίλους, ακίνητα, αυτοκίνητα και τόσα άλλα. Όλα εκτός από ένα… Το εσωτερικό μας κενό. Μέχρι που ήρθε η κρίση! Και τώρα που τα λεφτά στέρεψαν, μας τελείωσε η χαρά, οι φίλοι, οι σχέσεις και τα κτήριά μας, τα σπίτια μας, οι χώροι μας έγιναν άδεια κουφάρια που μένουν κενά το ένα μετά το άλλο, εκλιπαρώντας για ένα νέο ιδιοκτήτη, μία νέα χρήση, μια νέα ζωή…

Λένε πώς οι κρίσεις γεννούν νέες ευκαιρίες… Ίσως ναι, ίσως και όχι. Σίγουρα πάντως γεννούν προβληματισμούς, ερωτηματικά, αμφισβητήσεις και συνεπώς νέες σκέψεις. Ίσως λοιπόν, σε αυτό το σημείο, είναι που πρέπει να βρούμε ως αρχιτέκτονες –στο σημείο που μας αφορά– τη δική μας νέα θέση/ρόλο/υπόσταση, και μέσα σ’ αυτή να αναπαράγουμε τη μετάλλαξη, την ανακύκλωση, τον δημιουργικό μετασχηματισμό του υπάρχοντος κτηριακού αποθέματός μας, του χτισμένου ή του άχτιστου, του δομημένου ή του αδόμητου, του παραδοσιακού ή του απλά άσχημου, σε κάτι νέο, δροσερό, δυναμικό, φρέσκο, ελπιδοφόρο, λειτουργικό, δημιουργικό, σε κάτι επιτέλους όμορφο! Σε κάτι που θα μας παρασύρει να ξαναχαμογελάσουμε, να βρούμε νέες διεξόδους, νέες χρήσεις, νέες συνευρέσεις, δημιουργικές λειτουργίες που θα αναδείξουν τη σημασία της ποιότητας του χώρου στην καθημερινότητά μας, στις σχέσεις μας και ως εκ τούτου στη ζωή τη δική μας και των εν δυνάμει πελατών μας.

Η μετατροπή, επανάχρηση ή επαναχρησιμοποίηση κτηρίων δεν είναι καινούργιο φαινόμενο. Επαναχρησιμοποίηση παλαιών κτηρίων με νέα χρήση συναντάμε από τον Μεσαίωνα, όταν η ‘Porta Nigra’ της αρχαιότητας χρησιμοποιήθηκε ως παρεκκλήσι ή όταν οι ξύλινοι στύλοι των υπαρχόντων τεμενών στην Κόρντοβα της Ισπανίας μετατράπηκαν σε γοτθικού τύπου καθεδρικούς ναούς,¹ ενώ πολλά ανάλογα παραδείγματα συναντάμε σε θρησκευτικές περιόδους όταν οι θρησκείες εναλλάσσονταν και οι μεν χρησιμοποιούσαν τα κτήρια των δε! Μέσα στο πλαίσιο όμως εννοιών όπως η μόλυνση του περιβάλλοντος, η ανακύκλωση υλικών ή η εξοικονόμηση ενέργειας, η επαναχρησιμοποίηση κτηριακών συγκροτημάτων τείνει να γίνει πιο επίκαιρη από ποτέ.

Οι οικονομικές και κοινωνικές μεταλλάξεις που συντελούνται τελευταία, έχουν μετατρέψει έναν πλεονάζοντα αριθμό κτιρίων σε άδεια ή παρωχημένα, ενώ πολλές κατασκευές περιμένουν προκειμένου να τους δοθούν νέες χρήσεις. Κτήρια αναδύονται ως εκ τούτου, με στρώματα χρήσεων που εναλλάσσονται το ένα πάνω στο άλλο: η αρχική λειτουργία συνήθως ακόμα παρέχει την κλίμακα και τη δομή, μέσα στην οποία όμως εγκαθίσταται πλέον ένας νέος χάρτης χρήσεων.

Ο όρος «Προσαρμοστική Επαναχρησιμοποίηση» (Adaptive Re-use) που αφορά στο φαινόμενο της επαναχρησιμοποίησης κτηρίων ή κτηριακών όγκων, είναι ευρέως διαδεδομένος την τελευταία δεκαετία στο εξωτερικό. Τη στιγμή που παλιά κτήρια κρίνονται ακατάλληλα για τις προγραμματικές τους απαιτήσεις, η επαναχρησιμοποίηση των κτηρίων με νέες προσαρμοσμένες χρήσεις βασισμένες στην πρόοδο που επιτελείται σε τομείς όπως η τεχνολογία, η πολιτική και η οικονομία, έρχεται ως μια βιώσιμη επιλογή για την αποκατάσταση της χρήσης αυτών των κτηρίων. Στις περισσότερες περιπτώσεις, οι τύποι των κτηρίων που γίνονται αντικείμενα επαναχρησιμοποίησης περιλαμβάνουν: βιομηχανικά κτήρια, καθώς οι πόλεις πλέον προχωρούν σε αναπλάσεις περιοχών που παλαιότερα φιλοξενούσαν βιομηχανικές χρήσεις, ενώ η διαδικασία της βιομηχανοποιημένης παραγωγής μετακινείται μακριά από την πόλη, δημόσια κτήρια, όπως παλάτια, υπουργεία, ή προεδρικά μέγαρα, μια και πολλά από αυτά τα κτήρια δεν μπορούν πλέον να υποστηρίξουν τρέχουσες ή μελλοντικές χρήσεις ή/και επισκέπτες, καθώς και κοινοτικά κτήρια, όπως εκκλησίες ή σχολεία, όπου η χρήση τους έχει διαχρονικά αλλάξει.

Η «προσαρμοστική επαναχρησιμοποίηση» θεωρείται επίσης ως ένας αποτελεσματικός τρόπος για τη μείωση της επέκτασης των αστικών περιοχών και των περιβαλλοντικών τους επιπτώσεων.² Με την επαναχρησιμοποίηση μιας υπάρχουσας δομής μέσα στον ήδη δομημένο χώρο, μειώνεται η ενέργεια που απαιτείται για την επαναδημιουργία αυτών των χώρων, όπως είναι η σπατάλη δομικών υλικών που προέρχεται από την καταστροφή παλαιών κτισμάτων και την εκ νέου ανοικοδόμησή τους με τη χρησιμοποίηση νέων υλικών. Μέσα από την προσαρμοστική επαναχρησιμοποίηση παλιά, ακατοίκητα κτήρια μπορεί να γίνουν κατάλληλοι χώροι για πολλές διαφορετικού τύπου χρήσεις.

Βλέπουμε έτσι πολλά παραδείγματα, με εκκλησίες που έχουν μετατραπεί σε εστιατόρια ή μεγαλεπήβολες βιβλιοθήκες, αχυρώνες σε σπίτια, διαμερίσματα σε γραφεία και πολυώροφα πάρκα αυτοκινήτων σε διαμερίσματα. Συναντάμε όμως και μεγάλης κλίμακας μετατροπές, οι οποίες μπορεί να εμπεριέχουν μια μεγάλη λειτουργική ποικιλότητα.

Το ελβετικό γραφείο των Jacques Herzog και Pierre de Meuron πρωτοπόρησαν στην προσαρμοστική επαναχρησιμοποίηση κτηρίων για περισσότερο από μια δεκαετία. Η ολοκλήρωση του νέου παραρτήματος της ‘Tate Modern’ στο Λονδίνο το 2000 –μια μετατροπή του ηλεκτρικού σταθμού του Sir Giles Gilbert Scott Bankside στις όχθες του ποταμού Τάμεση– φέρνει επανάσταση στον τρόπο με τον οποίο οι άνθρωποι βλέπουν τη διατήρηση παραδοσιακών τοποσήμων και δείχνει ότι η λειτουργικότητα ενός υπάρχοντος κτιρίου θα μπορούσε να αναθεωρηθεί πλήρως. Την ίδια επιτυχία είχαν και με την CaixaForum στη Μαδρίτη (η οποία άνοιξε το 2008), ενώ πρόσφατα προσάρμοσαν μια εκτός χρήσης αποθήκη στο λιμάνι του Αμβούργο, σε ένα παγκοσμίου κύρους μέγαρο μουσικής το οποίο λειτουργεί και σαν πολιτιστικός πολυχώρος και ο οποίος αναμένεται να μεταμορφώσει αλλά και να συμβάλλει στην κοινωνικοοικονομική αναζωογόνηση της περιοχής. Αντίστοιχα, η προτεινόμενη αναδιαμόρφωση του Ηλεκτροδοτικού Σταθμού ‘Battersea Power Station’ στο Λονδίνο, σχεδιασμένη από το διεθνούς κύρους αρχιτεκτονικό γραφείο του Rafael Vinoly, θα φιλοξενήσει έναν χώρο εκδηλώσεων, γραφεία και ένα συνεδριακό κέντρο, μαζί με ένα εργοστάσιο παραγωγής πράσινης ενέργειας, μετατρέποντάς το έτσι στο μεγαλύτερο συγκρότημα μηδενικής ενεργειακής κατανάλωσης στην Ευρώπη.

Τέτοιου είδους μετατροπές χρησιμοποιούν το παλαιό κτήριο σαν ένα όχημα έκφρασης, το οποίο παρεμβαίνει με ένα λεξιλόγιο το οποίο είτε αντιτίθεται ή συμβαδίζει με την υπάρχουσα κατάσταση του κτηρίου, διασώζοντας παράλληλα τα αρχιτεκτονικά του στοιχεία ή στοιχεία σχετικά με την ιστορική αναδρομή του. Η πιθανή εξοικονόμηση κόστους και τα βιώσιμη οφέλη, που προκύπτουν από αυτούς τους νέους χώρους οι οποίοι πληρούν τις σύγχρονες απαιτήσεις, σε συνδυασμό με το αρχιτεκτονικό όραμα και τη δυνατότητα εκμετάλλευσης μεγάλων ή μικρότερων εκτάσεων γης σε περίοπτες θέσεις μέσα στον αστικό ιστό, συνήθως καθιστούν τέτοιες λύσεις ελκυστικές για τους εν δυνάμει επενδυτές.

Πέρα από αυτό όμως «επεμβαίνοντας στην αστική κλίμακα, επιστρέφουμε στην πόλη», όπως χαρακτηριστικά λέει και ο αρχιτέκτονας Gianpiero Pugliese.³ Η αρχιτεκτονική μας δεν θα είναι πλέον μόνο κομψοί πύργοι από γυαλί, ορατοί από τους αυτοκινητόδρομους ταχείας κυκλοφορίας, αλλά θα είναι και οι οικείες παρεμβάσεις σε υφιστάμενα κτήρια, τα οποία θα αποκτήσουν ευφάνταστες προσόψεις, σαφείς λειτουργίες και εκλεπτυσμένα υλικά. Αυτό συνεπάγεται μεγαλύτερη κοινωνική αλληλεπίδραση και συμμετοχή, γεγονός το οποίο πιθανότατα θα μεταφραστεί στον αρχιτεκτονικό μας σχεδιασμό μέσα στα επόμενα χρόνια. Αυτές οι επεμβάσεις θα δώσουν ευκαιρίες για δημιουργία κτηρίων και χώρων που θα προσφέρονται για συνάθροιση, συγκέντρωση, κοινωνική αλληλεπίδραση. Τα πράγματα αλλάζουν τώρα, και αυτό είναι ενθαρρυντικό». Ο κόσμος αλλάζει, και μαζί του θα πρέπει ν’ αλλάξουμε κι εμείς!

Σημειώσεις

1. Chris van Uffelen, Re-Use Architecture, Braun Publishing AG, 2011.

2. Joachim, M. 2002, Adaptive reuse, Massachusetts Institute of Technology, Cambridge, Massachusetts, 1 Oct. 2011 «http://www.archinode.com/lcaadapt.html»

3. Ο Gianpiero Pugliese είναι διευθυντής του αρχιτεκτονικού γραφείου AUDAX Architecture, με έδρα το Τορόντο του Καναδά.

Το άρθρο δημοσιεύθηκε στην  Περιοδική έκδοση, τεύχος 00, Μάρτιος 2013