Φυσική προσβασιμότητα: ζητούμενο ακόμα η εξασφάλισή της, φωτ. Ashley Hill (flickr.com)

γράφει η Έρση Φιλιπποπούλου

Η χρήση του δημόσιου χώρου αποτελεί δικαίωμα του πολίτη, για την άσκηση του οποίου η απρόσκοπτη πρόσβαση αποτελεί ασφαλώς ουσιώδες προαπαιτούμενο. Ωστόσο δεν θα πρέπει να συγχέεται η έννοια του δημόσιου (που είναι ευρύτερη) με εκείνη του κοινόχρηστου. Δημόσιος είναι τόσο ο χώρος που από τη νομοθεσία προορίζεται για κοινή χρήση (ιδίως οι δρόμοι, οι πλατείες, τα άλση, ο αιγιαλός, η παραλία, τα λιμάνια, οι όχθες λιμνών και ποταμών, τα δημόσια δάση)¹ όσο και αυτός που κατά τη λειτουργία του είναι ανοιχτός και προσβάσιμος σε απροσδιόριστο αριθμό ατόμων είτε χωρίς έλεγχο (μεγάλα εμπορικά κέντρα, ειδικά πάρκα, χώροι αναψυχής, μουσεία κ.λπ.) είτε με ελεγχόμενη είσοδο (αεροδρόμια, σταθμοί μετρό κ.λπ.).²

Η προσβασιμότητα, η δυνατότητα δηλαδή του πολίτη να προσεγγίσει τον δημόσιο χώρο και να κινηθεί σε αυτόν, δεν μπορεί να είναι μόνο φυσική/σωματική, στην οποία συνήθως αναφερόμαστε, αλλά επίσης οπτική και ψυχολογική/συμβολική.³

Καμία από τις τρεις δεν είναι αυτονόητη, ούτε καν η φυσική/σωματική, που είναι και η ουσιαστικότερη. Παρά την ύπαρξη των σχετικών προδιαγραφών, η εξασφάλισή της στις πόλεις μας για όλους, ανεξαρτήτως της σωματικής τους κατάστασης, αποτελεί δυστυχώς ακόμη ζητούμενο. Η ευθύνη δεν ανήκει μόνο στην Πολιτεία. Η καθημερινότητα αποδεικνύει και την ευθύνη των πολιτών, με χαρακτηριστικό παράδειγμα την παρακώλυση της πρόσβασης των πεζών στα πεζοδρόμια από κάθε είδους εμπόδια (αυθαίρετες κατασκευές, παράνομα παρκαρισμένα αυτοκίνητα και μοτοσικλέτες, ζαρντινιέρες, πινακίδες, εμπορεύματα από παρακείμενα καταστήματα, τραπεζοκαθίσματα κ.ά.).

Εκτός όμως από τα υλικά εμπόδια, διοικητικά μέτρα θέτουν απαγορεύσεις και περιορισμούς με την επίκληση λόγων δημόσιας ασφάλειας. Σε ποιο βαθμό όμως είναι απαραίτητα, και πού αρχίζει η υπερβολή; Μελέτη που έγινε το 2008 στη Νέα Υόρκη έδειξε πως η πρόσβαση ήταν ολικά ή μερικά απαγορευμένη στο 30% του δημόσιου χώρου του οικονομικού της κέντρου!⁴ Στη χώρα μας οι προσωρινοί περιορισμοί γίνονται αποδεκτοί, αλλά οι μακροπρόθεσμες απαγορεύσεις επιφέρουν αντιδράσεις. Χαρακτηριστικά παραδείγματα, η αποτυχημένη προσπάθεια περίφραξης του λόφου του Φιλοπάππου στην Αθήνα το 2002,⁵ αλλά και η απόρριψη των προτάσεων για την περίφραξη του περιβάλλοντος χώρου του Εθνικού Αρχαιολογικού Μουσείου το 2012⁶ και της Ακαδημίας Αθηνών στην Αθηναϊκή Τριλογία το 2013.

Η δεύτερη παράμετρος της προσβασιμότητας –η οπτική δυνατότητα πρόσβασης– έχει και αυτή σχέση με την ασφάλεια, αλλά την ατομική. Ανταποκρίνεται στην αρχέγονη ανάγκη του κάθε ανθρώπου να ελέγχει το περιβάλλον του προκειμένου να αισθάνεται ο ίδιος ασφαλής.⁷ Για την ικανοποίηση αυτής της ανάγκης λαμβάνονται μέτρα όπως η κατάλληλη φύτευση, με φυτά που να επιτρέπουν την επόπτευση του χώρου ώστε να μην μπορούν να κρύβονται ανάμεσά τους παραβατικά άτομα, ή η ενίσχυση του δημοτικού φωτισμού για τον ίδιο σκοπό. Ακραία αντιμετώπιση της ανάγκης αυτής αποτελεί το φαινόμενο των περιφραγμένων κοινοτήτων (gated communities), που εξαπλώνονται ταχύτατα στην Αμερική και την Ασία, ενώ τελευταία άρχισαν να εμφανίζονται και στην Ευρώπη. Καθώς ολόκληρη η έκταση απομονώνεται με τη θέληση των κατοίκων από τον υπόλοιπο κόσμο με ψηλούς φράχτες, η πρόσβαση στον δημόσιο χώρο τους επιτρέπεται μόνο στους ίδιους.

Η τρίτη παράμετρος, η ψυχολογική/συμβολική προσβασιμότητα, εξαρτάται από τη σύγκλιση ανάμεσα στις υλικές ιδιότητες του χώρου και στην άυλη σχέση του χρήστη με αυτόν. Το αν ο χρήστης αντιλαμβάνεται ένα χώρο ως φιλόξενο για τον ίδιο ή όχι επιδρά στην πρόσβαση. Ωστόσο, είναι δύσκολο να προσδιοριστούν τα στοιχεία που καθιστούν ένα χώρο φιλικό. Για παράδειγμα, ακούμε κατά καιρούς πολιτικές υποσχέσεις του τύπου «θα πέσουν τα κάγκελα στις ολυμπιακές εγκαταστάσεις στο ΟΑΚΑ για να αποδοθεί ο χώρος στο κοινό», ενώ ο χώρος που και τώρα είναι ορισμένες ώρες ανοιχτός στο κοινό δεν προσελκύει κανέναν, διότι μετά τους Ολυμπιακούς Αγώνες απέμεινε κρανίου τόπος. Ενώ, αντίθετα, ο περιφραγμένος και ανοιχτός μέχρι τη δύση του ηλίου Εθνικός Κήπος της Αθήνας έχει πιστούς επισκέπτες που τον απολαμβάνουν, με τα κάγκελα να προστατεύουν και όχι να εμποδίζουν.

Η ποιότητα της λειτουργικότητας, της αισθητικής και της καλής συντήρησης επιδρά ασφαλώς θετικά. Οι κενοί και αδιαμόρφωτοι χώροι απωθούν. Η απουσία των απαραίτητων βοηθητικών χώρων υγιεινής, κατάλληλα διαμορφωμένων και εξοπλισμένων για την εξυπηρέτηση κάθε κατηγορίας χρηστών, αποθαρρύνει. Το ίδιο αποτέλεσμα έχουν οι πολεοδομικές και κυκλοφοριακές ρυθμίσεις στα ακριβά προάστια της Αθήνας (αποκλειστικές χρήσεις γης, εκτεταμένες πολύπλοκες μονοδρομήσεις, πολλοί μειωτές ταχύτητας) που σκοπό έχουν να απωθήσουν τους μη κατοίκους, ή ο αστικός σχεδιασμός που προβλέπει παγκάκια με κενά για να μην ξαπλώνουν οι άστεγοι, κ.ά.

Η αίσθηση του ανήκειν είναι ιδιαίτερα σημαντική. Η αρχιτεκτονική που κάνει έναν πολίτη να νοιώθει υποσυνείδητα persona non grata λειτουργεί αποτρεπτικά, αποτελώντας μερικές φορές έκφραση υφέρποντος ελιτισμού του φορέα, όπως συμβαίνει π.χ. με μερικά δημόσια κτήρια, πολιτιστικούς χώρους high culture κ.λπ. Αρχιτεκτονικά στοιχεία όπως η αφανής ή δυσπρόσιτη είσοδος, οι συμπαγείς όψεις ή τα σιδηρόφρακτα ανοίγματα δεν προσελκύουν τον δυνητικό χρήστη ώστε να προσεγγίσει το χώρο. Ακόμη και αισθητικά άρτια κτήρια και χώροι μπορούν να δημιουργήσουν την αρνητική αίσθηση της ξένωσης, εάν ο αρχιτεκτονικός σχεδιασμός τους χαρακτηρίζεται από υπερμεγέθη κλίμακα ή υπερβολική μνημειακότητα.

 Όλες οι δυσλειτουργίες που αναφέρθηκαν οφείλονται στο γεγονός ότι, στην πραγματικότητα, ο δημόσιος χώρος αποτελεί το έδαφος όπου συναντώνται τα συμφέροντα και οι επιδιώξεις πολλών και διαφορετικών κοινωνικών ομάδων. Όσο πιο κατακερματισμένη είναι μια κοινωνία τόσο πιο δυσλειτουργικός είναι ο δημόσιος χώρος της. Όσο πιο προβληματική είναι η σχέση του πολίτη με το κράτος, τον κατεξοχήν διαχειριστή του δημόσιου χώρου, τόσο περισσότερο ο τελευταίος καθίσταται πεδίο διαρκούς φανερού ή κρυφού ανταγωνισμού. Οι ανισότητες στην πρόσβαση αντανακλούν τις αντιλήψεις και τις αντιθέσεις μιας κοινωνίας.

Σημειώσεις

1. Άρθρο 967 του Αστικού Κώδικα.
2. Αρχή Προστασίας Δεδομένων Προσωπικού Χαρακτήρα, http://www.dpa.gr/portal/page?_pageid=33,124846&_dad=portal&_schema=PORTAL.
3. Carr, S., Francis, M., Rivlin, L.G., & Stone, A.M, Public Space, Cambridge University Press, 1992.
4. Agovino Th., «Study says too much of downtown is off limits», http://www.crainsnewyork.com/article/20080911/FREE/809119966, 11.09.2008.
5. http://filopappou.wordpress.com/.
6. Θερμού Μ., «Κάγκελα για την προστασία του Εθνικού Αρχαιολογικού Μουσείου;», Το Βήμα, 14.03.2012.
7.  Jeffery, C.R., Crime Prevention through Environmental Design, SAGE Publications,1971

Το άρθρο δημοσιεύθηκε στην Περιοδική Έκδοση “αρχιτέκτονες”, τεύχος 09, Φεβρουάριος 2014