γράφει o Παναγιώτης Κ.  Κουμουνδούρος

Πρόλογος

Στις 5.12.2012, 10 μέρες πριν τα 105α του γενέθλια, απεβίωσε στη γενέτειρα του πόλη, Ρίο ντε Τζανέιρο, ο μεγάλος Βραζιλιάνος κομμουνιστής αρχιτέκτονας Oscar Ribeiro de Almeida Niemeyer Soares Filho, ή Όσκαρ Νίεμαγερ (εφεξής Ο.Ν.), [1], [2]. Αν κι ήταν ένας απ’ τους σημαντικότερους οραματιστές της σύγχρονης αρχιτεκτονικής (600 έργα σε 78 χρόνια), έχοντας βραβευτεί απ’ «ανατολή» και «δύση» 42 φορές [3], ο απείθαρχος κι ανυπάκουος αυτός αρχιτέκτονας της Βραζιλίας είχε κι υποστηρικτές αλλά κι άσπονδους αντιπάλους που ήθελαν την επιρροή κι επικαιρότητά του στη γωνία. Βέβαια οι πιο ύπουλοι εχθροί του είναι αυτοί που παρερμηνεύουν το έργο του και τον ίδιο, [4], [5]. Γι’ αυτό έχει σημασία να γνωρίζει κάποιος τι πραγματικά είπε κι έκανε ο μοναδικός Ο.Ν. [6]-[10], σε σύγκριση με τι είπαν άλλοι γι’ αυτόν.

Ας αγγίξουμε ποιητικά και κριτικά «τα κοίλα και τις καμπύλες» της ζωής και του έργου του.

1. Ο «μοντερνισμός» Niemeyer vs «μοντερνισμός» Le Corbusier

Αναμφίβολα ο δάσκαλος «Corbu» επηρέασε τον μαθητή Ο.Ν., κι αντιστρόφως. Μάλλον ο ένας συμπλήρωνε τον άλλο. Ο Ο.Ν. έμαθε «μοντερνισμό» απ’ τον L. Costa και μετά απ’ τον Corbu, με το Υπουργείο Παιδείας και Υγείας (1936), του Ρίο. Εδώ άρχισε κι η συνεργασία με τον μεγάλο αρχιτέκτονα τοπίου R.B. Marx. Όμως με το συγκρότημα στη λίμνη Παμπούλια (1940), ο Ο.Ν. θα χαράξει το δικό του αρχιτεκτονικό «Ποίημα της Καμπύλης». Απαντώντας στο «Ποίημα της Ορθής Γωνίας» του Corbu, θα πει: «Δεν με έλκουν οι ευθείες γωνίες ή η ευθεία γραμμή, σκληρή και άκαμπτη, δημιουργημένη από τον άνθρωπο. Με έλκουν οι αισθησιακές καμπύλες που ρέουν ελεύθερα. Καμπύλες βρίσκω στα βουνά της χώρας μου, στα ποτάμια, στα κύματα του ωκεανού, στο σώμα της αγαπημένης μου γυναίκας. Καμπύλες συνθέτουν ολόκληρο το σύμπαν, το καμπύλο σύμπαν του Αϊνστάιν».[6]. Η στροφή αυτή χαρακτηρίστηκε «καλό…μπαρόκ» (Corbu), μεταμοντέρνα, παραδοσιακή, βραζιλιάνικη τροπική ετερότητα, ανορθόδοξος μοντερνισμός, σύγχρονος κλασσικισμός κ.λπ. Ο κύκλος του Ο.Ν. αντιπαθούσε βαθύτατα το μηχανιστικό κι «ορθολογικό» Bauhaus. Έλεγε: «Η δουλειά μου δεν είναι μορφή που ακολουθεί τη λειτουργία, αλλά την ομορφιά, ή ακόμη καλύτερα, η μορφή ακολουθεί το θηλυκό», γιατί γι’ αυτόν το «ωραίο» είναι και «λειτουργικό».

Το 1947 ενώ η πρότασή του για το κτήριο των Η.Ε. στη Ν.Υ. εγκρίνεται, ενδίδει στην παραλλαγή Corbu!

2. Μπραζίλια και συνεπακόλουθα

Το 1956, ο πρόεδρος της Βραζιλίας, Kubitschek, αναθέτει στους Ο.Ν. και L. Costa τον βασικό σχεδιασμό της νέας πρωτεύουσας, Μπραζίλια. Η ομάδα ακολουθεί το μοντέλο Corbu στη Chandigarh (1951-1962), «…αλλά και τα δυο πειράματα αυτά είχαν πλήρη αποτυχία» [11]. Το 1960 ενώ η Simone de Beauvoir ψάχνει για δρόμους…, ο Ο.Ν. της απαντά ότι δεν είναι δυνατόν να δημιουργήσεις σοσιαλιστική αρχιτεκτονική σε μια μη σοσιαλιστική χώρα [12]. Αλλού εξηγεί ότι τα «κοινωνικά έργα» στο καπιταλιστικό σύστημα είναι δημαγωγικά, παραπλανούν την εργατική τάξη που ζητά καλύτερους μισθούς…[6]. Ο ίδιος τότε έπαιρνε μισθό «2100$», γιατί όπως έλεγε ποτέ δεν τον ενδιέφερε το χρήμα. Το 1964 αρχίζει χούντα, βάζοντας 21 χρόνια στον γύψο το όραμα-πείραμα…, «των Βερσαλλιών του Λαού» (L. Costa) και «τη δραστική ολοκλήρωση του βουκολικού με το μνημειώδες» (R.B. Marx) [3], [6], [12]. Η πόλη-ιπτάμενη αρκαδία που σχεδιάστηκε για 600.000, έχει σήμερα 2.600.000+κατοίκους, περικυκλωμένη με «σύγχρονες» βραζιλιάνικες φαβέλες.

Το 1967 ο Ο.Ν. αυτοεξορίζεται στο Παρίσι και έτσι αρχίζει διεθνή πορεία. Ενδεικτικά, σημαντικά του έργα υπάρχουν στην Αλγερία (Μπαμπ-Εζουάρ, Άιν ελ Μπέι), Γαλλία (Παρίσι, Χάβρη, Μπομπινί, Σεν-Ντενίς), Γερμανία (Βερολίνο, Πόστνταμ), Ιταλία (Βενετία, Μιλάνο, Πιανέτσα, Ραβέλλο, Σεγκράτε, Τορίνο), Ισπανία (Αβιλέ), Ισραήλ (Χάιφα), Λίβανος (Τρίπολι), Πορτογαλία (Μπράγκα, Λισσαβώνα, Οπόρτο). Το 1985 γυρίζει σπίτι…

Στην Ελλάδα δεν ήρθε ποτέ, ούτε σαν καλεσμένος σε κάποιο Συμπόσιο…

στη Δήλο ή στους Δελφούς π.χ.!

3. Οι «Προμηθεϊκές Καμπύλες» Niemeyer στην Αρχιτεκτονική

Οι «καμπύλες» επιλογές του Ο.Ν. συμβαδίζουν με την επιστημονική του κοσμοαντίληψη, δηλαδή με την ανθρώπινη δημιουργικότητα και τους νόμους της φύσης και πώς ο άνθρωπος συνταυτίζει και βελτιώνει και τα δυο. Άρα η ζωή και η τέχνη του δεν είναι μια αντίδραση ή αντίφαση ανάμεσα στον Απολλώνιο ορθολογισμό και τον Διονυσιακό ανορθολογισμό. Γι’ αυτό οι «καμπύλες» του δεν είναι ούτε «ιερές» ούτε «ανίερες» [12].

Ή επειδή είναι και τα δυο και κάτι παραπάνω, είναι Προμηθεϊκές. Αυτή είναι η μεγάλη αλήθεια που αγνοεί ή κρύβει η αστική διανόηση! Άλλωστε ξέρουμε, ο Παρθενώνας δεν έχει πουθενά ευθεία γραμμή [13].

Και φυσικά η καμπύλη μορφή και το περιεχόμενό της στο έργο του Ο.Ν. δεν είναι ούτε αποτέλεσμα του «Μανιφέστου (βραζιλιάνικης) Ανθρωποφαγίας» άλλων πολιτισμών, δηλαδή μιας κανιβαλικής κουλτούρας και καλτ αντίληψης-προσέγγισης (διάβαζε χειραγώγησης) του κόσμου [12].

Τα χρόνια αυτοεξορίας όμως στο Παρίσι και η επαφή του Ο.Ν. με τους γάλλους υπαρξιστές και την Καταστασιακή Διεθνή, ίσως άφησε 1-2 τυφλά σημεία πεσσιμισμού στον εθνικό αρχιτέκτονα της Βραζιλίας [6] και ίσως να ώθησε και στην αντίληψη μιας αρχιτεκτονικής και σαν χώρο «θεάματος» και «γεγονότων».

Αντί Επιλόγου

Ο Ο.Ν. έγινε μέλος του ΚΚΒ το 1945 και πρόεδρος του ΒΚΚ (1992-1996), παραμένοντας πάντα στρατευμένος κι αισιόδοξος αρχιτέκτονας κι ας μην πήρε βίζα καθηγητή στις ΗΠΑ, Yale (1946) και Harvard (1953). Πίστευε ότι «Δεν μπορείς να βελτιώσεις τον Καπιταλισμό…» και ότι «…η ζωή είναι πιο σημαντική από την αρχιτεκτονική» [8]. Όταν είδε το Canoas σπίτι του o W. Gropius, του είπε αυτό δεν μπορεί να παραχθεί μαζικά κι ο Ο.Ν. απάντησε το έκανε σε τόπο μόνο γι’ αυτόν…!

Ο Ο.Ν. έφερε την αρχιτεκτονική στον 20ό αιώνα, αναποδογυρίζοντας, πότε μια πυραμίδα (Μουσείο, Καράκας), πότε τις ρωμαϊκές αψίδες ( παλάτι Alvorada), πότε τον τρούλο F. Brunelleschi (Καθεδρικό ναό, Μπραζίλια), πότε τις μεσαιωνικές αντηρίδες (Planalto, Προεδρικό Μέγαρο). Τέλος με το μουσείο στο Νιτερόι, έδωσε το γαλακτικό στίγμα της ανθρώπινης «Curiosity».

Ο Ο.Ν. δεν είχε αυταπάτες, προώθησε αρχικά, σ τη Μπραζίλια π.χ., πρωτοπόρα κτήρια στέγασης/εκπαίδευσης, αλλά η βραζιλιάνικη άρχουσα τάξη υλοποίησε τις ταξικές της επιλογές. Στην παγκόσμια κρίση σήμερα, οι «κατακόρυφες» και «οριζόντιες» ταξικές αντιφάσεις μεταξύ «ελάσσωνος» [14] (για φτωχούς μόνο) και «μείζονος» (για πλούσιους μόνο) αρχιτεκτονικής, καλά κρατούν διεθνώς.

Τα άδεια διαμερίσματα π.χ., 825/900 (Burj Khalifa), 200.000 (Ελλάδα), 2.000.000 (Ισπανία), η βράβευση σ τη Μπιενάλλε Βενετίας (2012), μετατροπής μιας 45όροφης φαβέλας (Torre de David, Καράκας), επαναλαμβάνει σα φάρσα καπιταλιστικά αδιέξοδα «λαϊκής στέγασης» («αποδόμηση» Pruitt Igoe,1972). Η σύγκριση π.χ. των παραπάνω με την Edificio COPAN (Ο.Ν., Σ. Πάολο), πολυκατοικία (1160 διαμερ., 5000 ατόμ.), δείχνει τον ολικό ταξικό χαρακτήρα της αρχιτεκτονικής. Το ψευτοδίλημμα Κ.Α. Δοξιάδη, ότι χωρίς φαβέλες δεν θα ’χουμε «σάμπα», δεν δικαιολογεί τις «οφσόρ» φούσκες ακινήτων κερδοσκοπίας και γοήτρου [15].

Η ζητούμενη σήμερα άλλου είδους ανάπτυξη/αρχιτεκτονική/επιλογή, ποσοτική και ποιοτική, οριζόντια και κάθετη συμμετοχή/επιλογή, μαζί με απεριόριστες δυνατότητες ανθρώπινης επινόησης/σχεδιασμού (“File 2 Factory”), κάνει τον Ο.Ν. άκρως επίκαιρο, παντού [16]. Όπως είπε ο Ζοζέ Σαραμάγκου [17], ο Ο.Ν. «άντεξε στις θύελλες», γι’ αυτό το δημιουργικό σύμπαν κι η στάση ζωής του, θ’ αποτελούν έμπνευση εσαεί, για κάθε άνθρωπο που πρέπει και θέλει να γίνει αρχιτέκτονας της ζωής του.

Παραπομπές:

[1]. Κ. Ασημακοπούλου, ΤΟ ΒΗΜΑ, 6-12-2012.

[2]. ΡΙΖΟΣΠΑΣΤΗΣ, α)., 7-12-2012, β). (Συλλυπητήριο μήνυμα…), 8-12-2012.

[3]. www.mashpedia.com/Oscar_Niemeyer.

[4]. B. Schwarz, “A Vision in Concrete”, Atlantic Magazine, 7/8-2008.

[5]. S. W. Goldhagen, “The Beauty and Inhumanity of Oscar Niemeyer’s Architecture”, The New Republic, 12.12.2012.

[6]. O. Niemeyer, The Curves of Time, Phaidon Press, 2000.

[7]. M. Luongo, “O.N. talks about Brasilia, Communism, Regrets”, 2004. Bloomberg L.P., 2012.

[8]. G. Foumier/P. Bolland, “Urban planning, Brazil, communism… What makes O.N. run?”, 2005. L’ Humanité, 29.1.2006.

[9]. S.F. Stelley, “O.N. …”, interview, VICE, 2008.

[10]. D. Basulto, “Quotes from O.N. (1907-2012)”, ArchDaily, 12.12.2012.

[11]. Γ.Μ. Σαρηγιάννης, εισήγηση, συνέδριο ΤΕΕ, για Κ.Α. Δοξιάδη, Αθήνα, 2007, έκδ. ΤΕΕ, 2009.

[12]. S. Philippou, O.N. – curves of irreverence, Yale U. Press, 2008.

[13]. Π. Κουμουνδούρος, «Ο Πλούτος της Αρχιτεκτονικής vs της “Αρχιτεκτονικής” του Πλούτου», περ. Αρχιτέκτονες, #80, 7/8-2010.

[14]. J. Stoner, Towards a Minor Architecture, M.I.T. Press, 2012.

[15]. Π. Κουμουνδούρος, «Αρχιτέκτονες: Για τις στεγαστικές ανάγκες των λαών ή για τις φούσκες ακινήτων των πλουτοκρατών;», περ. Αρχιτέκτονες, #72, 11/12-2008.

[16]. Π. Κουμουνδούρος, Η Αναγκαιότητα της Αρχιτεκτονικής, 11ο Πανελλήνιο Αρχιτεκτονικό Συνέδριο, Αθήνα, 17-20/3/2011.

[17]. M. Fabiano, Oscar Niemeyer: a vida é um sopro, documentary, 2005, greek subtitles (2013).

Το άρθρο δημοσιεύθηκε στην  Περιοδική έκδοση, τεύχος 00, Μάρτιος 2013