γράφει η Έρση Φιλιπποπούλου

Με επίσημη ενημέρωση σε πραγματικό χρόνο, η ανασκαφή στην Αμφίπολη θυμίζει κυνήγι του κρυμμένου θησαυρού. Το σασπένς κλιμακώνεται υπό το φως μιντιακών προβολέων και η φαντασία των θεατών καλπάζει. Η εμπλοκή –ανεπισήμως– του ονόματος του Μεγάλου Αλεξάνδρου προκαλεί το ενδιαφέρον και των ξένων ΜΜΕ, δίνοντας στο θέμα και διεθνή διάσταση. Το ιστορικό αυτό πρόσωπο έχει περάσει στη σφαίρα του μύθου για πολλούς λαούς, συμπεριλαμβανομένων και των πρώην αποικιοκρατών, οι οποίοι στο πρόσωπό του έχουν δει τον πρώτο δημιουργό μιας διηπειρωτικής ευρωπαϊκής αυτοκρατορίας στα δικά τους μέτρα.
Από την άλλη μεριά των βόρειων συνόρων μας, οι κάτοικοι της χώρας την οποία ο Αμερικανός αρχαιολόγος, ομότιμος καθηγητής του Μπέρκλεϋ, Stephen Miller έχει προτείνει να ονομάζεται με το αρχαίο της όνομα Παιονία,[1] αλλά οι ίδιοι επιμένουν να την αποκαλούν Δημοκρατία της Μακεδονίας, παρακολουθούν κι αυτοί για τους δικούς τους λόγους. Επειδή εκείνοι στερούνται αρχαιολογικών ευρημάτων, εφαρμόζουν μια άλλη τακτική: χτίζουν κτήρια κλασικιστικής αρχιτεκτονικής και διακοσμούν τους δημόσιους χώρους της πρωτεύουσάς τους με κολοσσικά αγάλματα που παραπέμπουν στον μέγα στρατηλάτη, υλοποιώντας ένα δαπανηρό πρόγραμμα που χαρακτηρίσθηκε από το γερμανικό περιοδικό «Spiegel» ως «ιστορικό κιτς».[2]
Η ελληνική πλευρά, δείχνοντας περισσότερη ανασφάλεια του δέοντος, απαντά στη γείτονα με λαμπερά ανασκαφικά ευρήματα. Μετά τη Βεργίνα, την Πέλλα και το Δίον, η Αμφίπολη καλείται να υπενθυμίσει διεθνώς την ελληνικότητα της Μακεδονίας με μια επικοινωνιακή καμπάνια που είναι ολοφάνερα πολιτική.[3]

Η σύνδεση της πολιτικής με την αρχαιολογία δεν είναι καινούριο φαινόμενο. Από την εποχή του Όθωνα, η αναζήτηση από την ηγεσία μιας εθνικής ταυτότητας για το νεοπαγές κράτος, η οποία θα είχε τη δύναμη να εμπνεύσει τον ταλαιπωρημένο λαό και να υπερβεί τα τοπικιστικά καπετανάτα, οδήγησε στην καταφυγή στο αρχαίο κλέος, που τόσο θαύμαζε η ελληνική και η ευρωπαϊκή λογιοσύνη. Το αν η επιλογή εκείνη –μιας ιδεατής αερογέφυρας που ένωνε 23 αιώνες χωρίς ενδιάμεσους σταθμούς– υπήρξε σωστή ή λαθεμένη είναι στις μέρες μας υπό συζήτηση. Θα πρέπει όμως να αναγνωρίσουμε ότι οι Βαυαροί κυβερνήτες υπήρξαν συνεπείς στην απόφασή τους αυτή, εφαρμόζοντας μια πολυεπίπεδη πολιτική για την υλοποίησή της. Μετέφεραν την πρωτεύουσα από το ευπρεπές Ναύπλιο στη ρημαγμένη Αθήνα για συμβολικούς λόγους, θέσπισαν κατά προτεραιότητα αρχαιολογική νομοθεσία ήδη από το 1834 [4] και την ίδια χρονιά χρηματοδότησαν με τα ελάχιστα χρήματα του πάμφτωχου μετεπαναστατικού κράτους εργασίες αναστήλωσης στην Ακρόπολη.
Έκτοτε η κλασική αρχαιότητα παγιώθηκε από την κυρίαρχη ιδεολογία ως εθνική αφήγηση, ιεροποιήθηκε αλλά και με την πάροδο των χρόνων αποστεώθηκε, όπως συμβαίνει συχνά, σύμφωνα με τον ιστορικό Eric Hobsbawm, με τις «παραδόσεις» που εμφυτεύονται άνωθεν σε μια κοινωνία.[5] Ως αποτέλεσμα, συμβάλλει μεν στην εθνική υπερηφάνεια, αλλά όχι και στην εθνική καλλιέργεια. Εκτός συνόρων, όμως, εξακολουθεί να έχει πάντα την ίδια επιτυχία, αφού αποτελεί μέρος και του δυτικού φαντασιακού. Ως εκ τούτου, η επικοινωνιακή προβολή μιας ανασκαφής που αναζωπυρώνει το συλλογικό ενδιαφέρον και εξυπηρετεί πολιτικά τη χώρα δεν μπορεί παρά να θεωρείται κατ’ αρχήν θετική. Ο κίνδυνος όμως έγκειται στα βιαστικά συμπεράσματα και στις υπερβολές «… προς τέρψη μιας κοινής γνώμης εθισμένης στον εύκολο εντυπωσιασμό και την υπερκατανάλωση τηλεοπτικών, έντυπων και διαδικτυακών υποπροϊόντων», όπως παρατηρεί ο Σύλλογος Ελλήνων Αρχαιολόγων.[6]

Η επικοινωνιακή φρενίτιδα δημιουργεί την ψευδαίσθηση ότι, σε μια εποχή με πάμπολλες εθνικές ήττες, ένας τάφος θα ανυψώσει το ηθικό της υπό επιτήρηση χώρας, θα λύσει όλα τα λεγόμενα «εθνικά» μας θέματα και θα τη μετατρέψει σε τουριστικό Ελντοράδο. Ένας κούκος όμως δεν φέρνει την άνοιξη.
Κάποιες χώρες έχουν πετρέλαιο, άλλες διαμάντια, η Ελλάδα έχει ιστορία. Στην αρχαία της ειδικά ιστορία χρωστά τη διεθνή αναγνωρισιμότητά της, δυσανάλογη προς το μέγεθός της. Πώς όμως αξιοποιεί η χώρα σήμερα, στην εποχή της παγκοσμιοποίησης, το πολύτιμο αυτό κεφάλαιο, πολιτισμικά, διπλωματικά, αναπτυξιακά; Παρά τα μεγάλα λόγια, τα αποτελέσματα είναι μάλλον πενιχρά. Ο αρχαιολογικός μας πλούτος χρησιμοποιείται για πρόσκαιρο εντυπωσιασμό και οι υπόλοιπες περίοδοι της ιστορίας μας απλώς υποβαθμίζονται. Απουσιάζει ένα μακρόπνοο σχέδιο, δυναμικό και εξωστρεφές, που θα αναδείκνυε το σπουδαίο αυτό συγκριτικό πλεονέκτημα σε πραγματική «ήπια δύναμη» (soft power) της χώρας.
Ας δούμε ένα παράδειγμα που έχει σχέση με τις προσδοκίες που δημιούργησε η επικοινωνιακή διαχείριση του τάφου της Αμφίπολης: Ενώ αναζητούνται εναγωνίως στην αρχαία στρωματογραφία νέα επιχειρήματα εθνικού αυτοχθονισμού, στο Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο η αρχαία Μακεδονία δεν εκπροσωπείται καθόλου. Το ίδιο ισχύει για τη Θράκη, την Ήπειρο, τα νησιά του Ανατολικού Αιγαίου, την Κρήτη, τα Επτάνησα, τα Δωδεκάνησα.[7] Η μουσειολογική αφήγηση έχει παραμείνει στην περίοδο προ των Βαλκανικών Πολέμων, όταν η Ελλάδα έφτανε μέχρι τη Λάρισα, μολονότι στο έδαφος των «Νέων Χωρών» χιλιάδες αρχαιότητες έρχονται συνεχώς στο φως, που όλες ανεξαιρέτως αποτελούν δημόσια κρατική περιουσία, όχι ιδιοκτησία του κάθε ανασκαφέα ή του κάθε επιμέρους μουσείου. Τα ευρήματα είναι τόσα, ώστε το επιχείρημα ότι θα αποδυναμωθούν τα τοπικά μουσεία αποτελεί μάλλον άλλοθι για αδράνεια. Η ολοκλήρωση όμως της εθνικής μας αφήγησης στο μουσείο που προσδιορίζεται ως «εθνικό» απαιτεί πολλή και κοπιώδη δουλειά, ενώ τα επικοινωνιακά πυροτεχνήματα για τάφους διάσημων προσώπων φέρνουν άμεσα οφέλη.
Κάποια στιγμή τα μιντιακά φώτα θα σβήσουν στην Αμφίπολη και το ενδιαφέρον του κοινού θα στραφεί αλλού. Μετά, τι;

Σημειώσεις
1. Stephen Miller, «Letter to Archaeology Magazine», 22.1.2009 (αδημοσίευτο). http://macedonia-evidence.org/letter-1-archaeology.html
2. Till Mayer, «Μacedonian Makeover: Europe’s Flailing Capital of Kitsch», 12.11.2013. http://www.spiegel.de/international/europe/macedonian-capital-skopje-gets-kitsch-makeover-via-skopje2014-project-a-933154.html
3. Δημήτρης Πλάντζος, «Των Ελλήνων τα ιερά», Unfollow, Σεπτέμβριος 2014,
σελ. 116-121.
4. Νόμος «Περί των επιστημονικών και τεχνολογικών συλλογών, περί ανακαλύψεως και διατηρήσεως αρχαιοτήτων και της χρήσεως αυτών», Εφημερίς της Κυβερνήσεως, τ. 22, 22.6.1834.
5. Eric Hobsbawm, «Inventing Τraditions», στο The Invention of Tradition, Eric Hobsbawm και Terence Ranger (επιμ.), Cambridge University Press, Cambridge 1983, σελ. 1-14.
6. Σύλλογος Ελλήνων Αρχαιολόγων, «Επιστολή προς την πολιτική ηγεσία του ΥΠΠΟΑ για την επικοινωνιακή διαχείριση της ανασκαφής στην Αμφίπολη», 10.9.2014. http://www.sea.org.gr/information/pages/viewinformation.aspx?InformationID=217
7. Έρση Φιλιπποπούλου, «Τα πολιτιστικά μας στελθ και οι χαμένες ευκαιρίες», Η Καθημερινή, 11.1.2014, ένθετο Πολιτισμός-Αθλητισμός, σελ. 5.

Το άρθρο δημοσιεύθηκε στην Περιοδική έκδοση “αρχιτέκτονες”, τεύχος 14-15, Σεπτέμβριος 2014