Παλιές φωτογραφίες του οικισμού της Νέας Φιλαδέλφειας, πηγή: www.filadelfeia-dimos.gr

από την 1η Επιστημονική συνάντηση συνΕργασίας «Μελέτες μορφολογικών κανόνων δόμησης και αρχιτεκτονική κληρονομιά»

γράφει ο Γιάννης Ζερβός του Κλεάνθη, αρχιτέκτων

Η σκηνογραφική υποκατάσταση της αυθεντικής κατάστασης τείνει να θεσμοθετηθεί σε όλες τις περιφερειακές ενότητες της χώρας, μέσα κι έξω από το αστικό περιβάλλον, μέσα κι έξω από τα όρια των οικισμών της υπαίθρου.

Πέραν της σκηνογραφικής, στιλιστικής τακτοποίησης, η οποία διαχρονικά αμφισβητείται, από το Συνέδριο για τους παραδοσιακούς οικισμούς στον Βόλο το 1981 μέχρι τις έγγραφες διαμαρτυρίες του Συλλόγου Αρχιτεκτόνων¹ και της Σχολής Αρχιτεκτόνων του ΕΜΠ,² οι «Μελέτες μορφολογικών κανόνων δόμησης και αρχιτεκτονικής» αγνοούν το πρόβλημα της διατήρησης της αυθεντικής κατάστασης, ενώ συγχρόνως υποδηλώνουν τη χρόνια αδυναμία της ελληνικής πολιτείας να καταγράψει και να προσδιορίσει τις χρήσεις γης, έτσι ώστε κάθε περιφερειακή ενότητα της χώρας να διαθέτει, σύμφωνα με τους κανόνες της τέχνης και της επιστήμης, πραγματικά χωροταξικά και πολεοδομικά εργαλεία, και όχι υποκατάστατα, που να εφαρμόζονται στην πράξη και να συντονίζουν τις παραγωγικές δραστηριότητες.

Είναι απαραίτητες οι αυθεντικές δραστηριότητες του πρωτογενή, του δευτερογενή και του τριτογενή τομέα, για την πραγματική αναβίωση των μικρών οικισμών και τη συγκράτηση των μόνιμων κατοίκων που έχουν απομείνει, πόσο μάλλον για την προσέλκυση νέων.

Η πολιτεία, με οριζόντιους μορφολογικούς κανόνες δόμησης, με το άλλοθι της δήθεν προστασίας της παράδοσης από την καταστροφική αδυναμία και ασυδοσία της ίδιας της πολιτείας και των οργάνων της διοίκησής της, επιβάλλει στην κοινωνική συνείδηση την πλαστογράφηση της εικόνας του παρελθόντος και την προβολή της στο μέλλον σαν μοναδική, «νόμιμη» και «ηθική» λύση.

Νόμιμη λύση δεν είναι, γιατί οι συμβάσεις για την ακίνητη πολιτιστική και φυσική κληρονομιά της Ευρώπης και οι επιστημονικές αρχές που τις διέπουν υπερισχύουν νομικά του Συντάγματος, του νεοελληνικής κοπής αρχαιολογικού νόμου, του οικοδομικού κανονισμού, παλιού ή καινούργιου, που πολεοδομεί, και των διαταγμάτων με τους μορφολογικούς κανόνες για τους οικισμούς.

Ηθική λύση επίσης δεν είναι, εάν ανατρέξουμε στην αλυσίδα του φιλοσοφικού-επιστημονικού προβληματισμού του ευρωπαϊκού πολιτισμικού χώρου γύρω από το θέμα διατήρησης της αυθεντικής κατάστασης, υλικής και άυλης.

Οι οικισμοί, είτε είναι χαρακτηρισμένοι παραδοσιακοί είτε όχι, είναι ζωντανοί οργανισμοί, αποτέλεσμα των ιστορικών, δηλαδή των εκάστοτε σύγχρονων, κοινωνικών και παραγωγικών δραστηριοτήτων εντός και εκτός των ορίων αυτών.

Οι ζωντανοί αυτοί οργανισμοί συνεχώς εξελίσσονται στο κοινωνικό τους περιεχόμενο, επομένως και στη μορφή τους.

Εάν η πολιτεία σήμερα θέλει να διατηρήσει ό,τι έχει απομείνει από την αυθεντική, ιστορική τους κατάσταση, εάν θέλει επίσης να ελέγξει και να καθοδηγήσει τη δυναμική τους εξέλιξη, τότε πρέπει να εξοπλιστεί και να ενεργοποιήσει κάθε σύγχρονο επιστημονικό και θεσμικό εργαλείο καταγραφής και αξιολόγησης ικανό να μελετήσει την ανατομία, τη φυσιολογία και την παθολογία αυτών των οργανισμών, καθώς και του χώρου που τους περιβάλλει.

Μόνον έτσι η πολιτεία θα μπορέσει να επεξεργαστεί ένα ολοκληρωμένο σχέδιο θεραπείας, που ν’ αφορά όχι μόνον τον κάθε οργανισμό χωριστά, αλλά το ανθρωπογενές και το φυσικό περιβάλλον της χώρας στο σύνολό του.

Όσο για το μορφολογικό ζήτημα, πιστεύουμε ότι αποτελείται από δύο σκέλη.

Το ένα αφορά τη μορφολογική δομή ενός οικισμού ως πολεοδομικού συνόλου, με ιστό και δομημένους όγκους, που εξελίσσεται διαδραστικά με τον κοινωνικό και τον φυσικό του χώρο.

Το άλλο είναι η στιλιστική αντιμετώπιση των μεμονωμένων κτηρίων που συμβάλλουν στη διαμόρφωση του σημαίνοντος κάθε σημαινόμενου³ δημόσιου χώρου.

Και στις δύο περιπτώσεις η εκάστοτε σύγχρονη κοινωνία έχει το δικαίωμα να ερμηνεύσει το Πνεύμα του Τόπου (Genius Loci)⁴ και να το εκφράσει με τις δικές της σύγχρονες αρχές και με τα δικά της σύγχρονα χωροταξικά, πολεοδομικά και αρχιτεκτονικά εργαλεία, που στις άλλες ευρωπαϊκές χώρες υπάρχουν και λειτουργούν.

Εάν πράγματι θέλουμε να διατηρήσουμε τις αυθεντικές παραδόσεις, ακίνητες, κινητές και άυλες, στα βουνά και στις θάλασσες, δεν έχουμε παρά να πάψουμε να ψαρεύουμε με δυναμίτη, κυριολεκτικά και μεταφορικά. Ο πραγματικός ψαράς επιλέγει κάθε φορά το κατάλληλο δίχτυ ή το κατάλληλο αγκίστρι, ανάλογα με το τι ψάρια θέλει να πιάσει και τι ψάρια θέλει ν’ αφήσει. Ο δυναμίτης, στη θάλασσα, κάνει πάντα οριζόντιες ρυθμίσεις.

Η αδυναμία της πολιτείας να καταγράψει, να χωροθετήσει, να πολεοδομήσει και να διοικήσει, μαζί με τη δυνατότητα που δίνει στον «καθένα» να υπογράφει αρχιτεκτονικές μελέτες, έχει σαν αποτέλεσμα την υιοθέτηση οριζόντιων μέτρων και κανόνων, σε μια απελπισμένη προσπάθεια να ελέγξει και να επιβάλει μία επιφανειακή μορφή των πραγμάτων.

Εύχομαι, με την «ευκαιρία» της κρίσης, η πολιτεία να ελευθερώσει την κριτική σκέψη, σαν μοναδική λύση απεγκλωβισμού από τη μέχρι σήμερα αντιπαραγωγική κατάσταση.

Σημειώσεις

1. Αρ. πρωτ. 41893/2-12-2010/ΣΑΔΑΣ-ΠΕΑ.

«… Με την παρούσα επιθυμούμε να διατυπώσουμε τη διαφωνία μας με τη “θέσπιση μορφολογικών κανόνων” για τη δόμηση. Η άσκηση της αρχιτεκτονικής οφείλει να είναι ελεύθερη όπως θεσπίζεται και διασφαλίζεται από τις διεθνείς συνθήκες».

2. Αρ. πρωτ. 5161/9-3-2011/ΕΜΠ-Σχολή Αρχιτεκτόνων Μηχανικών.

«… Θεωρούμε πως η διατύπωση όρων όπως «θεσμοθέτηση μορφολογικών κανόνων» ολισθαίνει προς την κατεύθυνση της παγίωσης αρχιτεκτονικών προτύπων, τα οποία κινδυνεύουν να περιοριστούν στο επίπεδο της παράστασης των οικισμών, διαφεύγοντας από την ερμηνεία των «δομικών – οργανωτικών συνθηκών συγκρότησής τους και καταργώντας στην ουσία τη δυνατότητα ενεργούς επιστημονικής αρχιτεκτονικής συμβολής».

3. Renato De Fusco, Segni, storia e progetto dell’architettura, Universale Laterza, 1978 – «Ipotesi per il segno urbanistico», σελ. 77.

4. Christian Norberg-Schulz, Genius Loci, Electa, riedizione 1992.

Το άρθρο δημοσιέυθηκε στην Περιοδική Έκδοση “αρχιτέκτονες”, τεύχος 10, Μάρτιος 2014