Νέες κατοικίες σε προάστιο του Πεκίνου, πηγή: Kim Kyung-Hoon/Reuters

γράφει η Φωτεινή Γεωργακοπούλου

Στο όνομα της απεριόριστης ανάπτυξης και εν μέσω γενικευμένης οικονομικής κρίσης, που συνδέεται σε μεγάλο βαθμό με την εξάντληση των φυσικών πόρων, συνεχίζονται με αμείωτη ένταση ο σχεδιασμός και η κατασκευή έργων πολύ μεγάλης κλίμακας (mega projects) στις πιο διαφορετικές μεριές του πλανήτη. Από την Κίνα έως την Τουρκία τα έργα αυτά, με τεράστιο περιβαλλοντικό και κοινωνικό κόστος, αποτελούν την πιο ξεκάθαρα διατυπωμένη έκφραση οικονομικής και πολιτικής κυριαρχίας, παρόλο που ήδη έχουν επηρεαστεί από την κρίση και έχουν αμφισβητηθεί αντίστοιχα. Την ίδια στιγμή που ολόκληρα κέντρα πόλεων ερημώνονται, με την ίδια χρεωκοπημένη τακτική που αντιμετωπίζει την κατασκευή σαν κερδοσκοπία, αδιαφορώντας για τους πληθυσμούς των αστέγων που αυξάνονται, νέες πόλεις ξεφυτρώνουν εξαφανίζοντας πολύτιμη αγροτική γη.

Η Κίνα, που τα τελευταία χρόνια αντιμετωπίζει σημαντική επιβράδυνση του ρυθμού ανάπτυξής της και στρέφεται πλέον στη σταθεροποίηση μιας έτσι κι αλλιώς τεράστιας εσωτερικής αγοράς, πρόσφατα παρουσίασε ένα υπερφιλόδοξο σχέδιο αστικοποίησης 250.000.000 αγροτών μέσω αναγκαστικής μετακίνησης έως το 2025.1 Το αποθεματικό σε κατοικίες υπάρχει ήδη, κάπου 64.000.000 άδεια σπίτια, και περιμένει την ανερχόμενη αστική τάξη να το εποικίσει. Ωστόσο παντού πληθαίνουν οι κυρίως φωτογραφικές αναφορές σε «πόλεις φαντάσματα», ενώ η ποιότητα του φυσικού περιβάλλοντος υποβαθμίζεται με καταιγιστικούς ρυθμούς.2, 3
Η περίπτωση της Κουνσάν, πόλης δορυφόρου μεταξύ της Σανγκάη, και της Σουτζόου, θεωρείται από τα επιτυχημένα παραδείγματα και υπάρχουν ήδη τα σχέδια για τη δημιουργία ενός μεγάλου οικονομικού κέντρου, καθώς και μιας εντυπωσιακής Όπερας, που μάλιστα αντλεί έμπνευση από τη γειτονική Σουτζόου.

Η πόλη, διάσημη για τους κλασικούς της κήπους και την παραδοσιακή αρχιτεκτονική κατά μήκος των καναλιών της, εντάχτηκε στον Κατάλογο Μνημείων Παγκόσμιας Πολιτιστικής Κληρονομιάς (UNESCO) το 1997, ωστόσο αναρωτιέται κανείς πώς το εύθραυστο σύμπλεγμα υδάτινων πόρων θα επιβιώσει δίπλα σε έναν τόσο επεκτατικό γείτονα…

Όσον αφορά τώρα το πιο διαβόητο παράδειγμα κινέζικου mega project, αυτό σίγουρα είναι το New South China Mall, το δεύτερο μεγαλύτερο εμπορικό κέντρο (μετά του Ντουμπάι), που παραμένει σχεδόν άδειο από το 2005 που άνοιξε.

Βρίσκεται στα περίχωρα της Ντονγκουάν, πόλης 10.000.000 κατοίκων στην επαρχία Γκουαντόν της ΝΑ Κίνας, και εκτός από σημαντικό εμπορικό κέντρο θεωρείται και η πόλη με τους περισσότερους εργαζόμενους/-ες στη βιομηχανία του σεξ σε όλη τη χώρα.4 Μέσα σ’ αυτό το γενικό πλαίσιο mega «κατανάλωσης» έγινε η τελικά αποτυχημένη χωροθέτηση του mall σε απομακρυσμένο από το κέντρο σημείο, χωρίς πρόσβαση σε μέσα συγκοινωνίας και χωρίς η πόλη να διαθέτει αεροδρόμιο. Το εμπορικό κέντρο περιλαμβάνει επτά ζώνες που έχουν σχεδιαστεί με αναφορά σε πόλεις όπως το Άμστερνταμ, το Παρίσι, τη Ρώμη, τη Βενετία αλλά και την Καλιφόρνια και την Καραϊβική. Στα «τοπόσημα» περιλαμβάνονται η Αψίδα του Θριάμβου (Arc de Triomphe) σμικρυμένη στο μισό, με ύψος 25 μ., ένα αντίγραφο του καμπαναριού του Αγίου Μάρκου, και 2,1 χλμ. βενετσιάνικο κανάλι με γόνδολες. To μεταμοντέρνο «ερείπιο» έχει γίνει ήδη το αντικείμενο μιας μικρού μήκους ταινίας5 και, ποιος ξέρει, ίσως τελικά γνωρίσει την «επιτυχία» που γνώρισαν άλλα αστικά απομεινάρια, όπως εκείνα της Ιαπωνίας που έδωσαν το όνομά τους στη μόδα της λεγόμενης «αστικής εξερεύνησης».6

 
Αριστερά: Η Όπερα της Κουνσάν (αρχ. Cui Kai), πηγή: Philippe Ruault/e-architect.co.uk, Δεξιά: Κουνσάν, Financial Street Project, FTA architects, πηγή: archiscene.net

 
Αριστερά: άποψη καναλιού της Σουτζόου. Δεξιά διακρίνεται μέρος του Περιπτέρου του Γαλάζιου Κύματος στον ομώνυμο κήπο, φωτ. Φ. Γεωργακοπούλου, 1996,  Δεξιά: Άποψη του εγκαταλειμμένου New South China Mall, πηγή: cenews.in

Σε μια ακόμα πιο ξεκάθαρη κατεύθυνση κινήθηκαν τα mega projects που αφορούν τη διαμόρφωση του παράλιου μετώπου του Ντουμπάι, των Ηνωμένων Αραβικών Εμιράτων. Με στόχο την εδραίωση της πόλης ως τουριστικού παραδείσου και παγκόσμιου κέντρου αναψυχής, δημιουργήθηκε μια ολόκληρη σειρά τεχνητών νησιών που θα φιλοξενούσαν ξενοδοχεία, εμπορικά κέντρα, μαρίνες, εστιατόρια, μια σειρά παραλιών αλλά και συγκροτήματα κατοικιών. Πρόκειται για τρία αρχικά νησιά σε σχήμα φοίνικα (Φοινικονήσια/Palm Islands), καθώς και ένα ακόμα πιο παρανοϊκό αρχιπέλαγος από 300 περίπου νησάκια που σχηματίζουν την υδρόγειο (World). Η κατασκευή του τελευταίου ξεκίνησε το 2003 για να σταματήσει με το ξεκίνημα της οικονομικής κρίσης το 2008. Το έργο αντιμετώπισε πολλά προβλήματα στην κατασκευή του, με αποτέλεσμα να θυμίζει στην τωρινή του κατάσταση περισσότερο σούπα παρά υδρόγειο…7 Σήμερα «κατοικείται» μόνο ένα νησάκι, ο «Λίβανος», με τη «Γερμανία» να αποτελεί το πρώτο από μια νέα σειρά νησιών με το όνομα «Καρδιά της Ευρώπης».

Όσον αφορά τα τρία νησιά του Φοίνικα, υλοποιήθηκαν τελικά τα δύο: η κατασκευή του μικρότερου Palm Jumeirah ολοκληρώθηκε το 2006, ενώ στο δεύτερο μεγαλύτερο Palm Jebel Ali σταμάτησαν οι εργασίες το 2008. Το τρίτο νησί, το Palm Deira, που επρόκειτο να είναι το μεγαλύτερο όλων, το 2013 αναπροσάρμοσε το σχεδιασμό του –το νέο του όνομα είναι απλά Deira– και μάλλον δεν θα έχει πια σχέση με τους υπόλοιπους Φοίνικες.

Αριστερά Πάνω: To εντυπωσιακό τρισδιάστατο του Palm Deira όταν ακόμα ήταν Φοίνικας. Δεξιά Πάνω: Το Palm Jumeirah αντιμετώπισε προβλήματα με λιμνάζοντα νερά λόγω του μεγάλου συνεχούς μήκους του κυματοθραύστη του. Το 2009 σε άρθρο τους οι «ΝΥΤ» ανέφεραν πως βυθιζόταν, πηγή: Dubai Wingsuit Flying Trip (30.1.12) , Κάτω: Αν ποτέ ολοκληρωθεί, το Palm Jebel Ali θα είναι μια πόλη 250.000 κατοίκων. Οι καλλιγραφικοί «περίπατοι» που αναπτύσσονται σε κύκλο γύρω από τα «φύλλα» του Φοίνικα σχηματίζουν στα αραβικά τους στίχους ενός ποιήματος που τελειώνει έτσι: «Οι μεγάλοι άνδρες αναλαμβάνουν ακόμα μεγαλύτερες προκλήσεις», πηγή: architectureintlprogram.wordpress.com

Το φαινόμενο Ντουμπάι επηρέασε σε μεγάλο βαθμό τα mega projects στη γειτονική μας Ιστανμπούλ, όπως εξαγγέλθηκαν από τον ΤαγίπΕρντογάν, πρωθυπουργό και πρόεδρο του κυβερνώντος Kόμματος Δικαιοσύνης και Ανάπτυξης (ΑΚΠ), που βρίσκεται στην εξουσία από το 2002. Παρά τα τελευταία οικονομικά και πολιτικά σκάνδαλα που βρίσκονται σε εξέλιξη μετά το κινηματικό περσινό καλοκαίρι και έχουν αμαυρώσει την εικόνα του χαρισματικού ηγέτη, υπάρχει ακόμα στήριξη από μια πλατιά βάση στη χώρα λόγω του βαθμού ανάπτυξης της οικονομίας, που μέχρι το 2010 άγγιζε το 9% και ήταν δεύτερος μετά την Κίνα. O νεοοθωμανισμός του Ερντογάν, που συγκρίνει το όνειρό του με τα έργα του Οθωμανού αρχιτέκτονα Sinan επί Μωάμεθ Β΄ του Πορθητή, σχεδιάζει την ολοκλήρωση των μεγάλων έργων μέχρι το 2023, όπου συμπληρώνονται 100 χρόνια από την ίδρυση της Τουρκικής Δημοκρατίας. Το ΟΡΑΜΑ 2023 είναι η προσωπική λίστα στόχων του, με πρώτο την είσοδο της χώρας στις 10 ισχυρότερες οικονομίες και τελευταίο ίσως, αλλά επίσης σημαντικό, την επιτυχημένη διεκδίκηση των Ολυμπιακών Αγώνων.

Τα τρία πλέον αμφιλεγόμενα mega projects κατά σειρά υπερβολής είναι το «Κanal Istanbul», η τρίτη γέφυρα του Βοσπόρου και το τρίτο αεροδρόμιο.8
Το Κanal Istanbul, επονομαζόμενο και «παλαβό», μεγαλύτερο από εκείνο του Παναμά ή του Σουέζ, και πιθανώς ανταγωνιστής των ρωσικών ενεργειακών συμφερόντων, θα καταστήσει νησί το ευρωπαϊκό κομμάτι της παλιάς πόλης, με κάθε κίνδυνο που συνεπάγεται αυτό για την ιστορική του εικόνα.9 Το κόστος το έργου κυμαίνεται από 10 έως 20 δισ. δολάρια. Υποτίθεται πως θα ανακουφίσει την εμπορική κυκλοφορία στον Βόσπορο αποτελώντας ταυτόχρονα μια πιο γρήγορη σύνδεση μεταξύ της θάλασσας του Μαρμαρά και της Μαύρης Θάλασσας, ωστόσο ενδέχεται να αντιμετωπίσει προβλήματα με το Διεθνές Ναυτικό Δίκαιο: η συνθήκη του Μοντρέ (1936) εξασφαλίζει το ελεύθερο πέρασμα του Στενού του Βοσπόρου και το νέο κανάλι θα έχει διόδια. Οι υποστηρικτές του τονίζουν τα περιβαλλοντικά οφέλη, καθώς θα μειωθεί ο κίνδυνος περιβαλλοντικής καταστροφής στο Στενό, όπου διακινούνται ετησίως 140 τόνοι πετρελαίου, αλλά αυτό δεν πείθει για δύο κυρίως λόγους:
1. Έχει παρατηρηθεί πως η διευκόλυνση της κυκλοφορίας μακροπρόθεσμα την αυξάνει, άρα και οι περιβαλλοντικοί κίνδυνοι (ατυχήματα σαν εκείνα του 1979 και του 1994, θαλάσσια μόλυνση) πολλαπλασιάζονται αντί να μειώνονται.
2. Με το δεδομένο πως υπάρχει κίνδυνος, είναι απλώς υποκριτικό να εντείνεται η πυκνοκατοίκηση των περιοχών που θα βρίσκονται πολύ κοντά στη νότια είσοδο του νέου καναλιού, τη λίμνη Κιουτσουκτσεκμετζέ (πρόκειται για τις δυο νέες πόλεις του Βοσπόρου, που μια πρώτη φάση τους έχει ήδη υλοποιηθεί: Bosphorus City).
Τέλος, υπάρχει και ο φόβος του σεισμού, o οποίος χρησιμοποιείται σαν επιχείρημα για τη μετακίνηση του πληθυσμού που ζει στα πιο ευάλωτα εδάφη (Ανάπλαση περιοχών υψηλού κινδύνου Ν. 6306/2012). Αντίθετα, οι σεισμολόγοι θεωρούν πως το έργο θα αυξήσει το ενδεχόμενο μιας μεγάλης καταστροφής.10, 11

Η τρίτη γέφυρα του Βοσπόρου (Yavuz Sultan Selim), σχεδόν στην έξοδο του Στενού στη Μαύρη Θάλασσα, έχει ήδη ξεκινήσει τις εργασίες της, αλλά αντιμετωπίζεται με μεγάλο σκεπτικισμό από όσους φοβούνται πως θα καταστρέψει οριστικά τον ακόμα ειδυλλιακό τρόπο ζωής αρκετών χωριών (Γκαριπτσέ, Ποϊραζκόι ) που ζουν κυρίως από το ψάρεμα και τον ήπιο τουρισμό. Ο νέος δρόμος που διανοίχθηκε για τις ανάγκες της γέφυρας βάζει σε κίνδυνο τους εναπομείναντες πράσινους χώρους στα βόρεια της πόλης, καθώς και τους φυσικούς ταμιευτήρες νερού. Οι επικριτές του έργου υποστηρίζουν πως τα περίπου 6 δισ. δολάρια που θα κοστίσει θα ήταν προτιμότερο να διατεθούν στην επέκταση του μετρό.12

Το νέο αεροδρόμιο, που σκοπεύει να είναι το μεγαλύτερο στον κόσμο, τοποθετείται μεταξύ Γενίκιοϊ και Ακπινάρ, στη βόρεια πλευρά της ευρωπαϊκής μεριάς της πόλης προς τη Μαύρη Θάλασσα, και πρόκειται να ξεκινήσει να διαμετακομίζει τον ετήσιο στόχο των 150.000.000 επιβατών του στις αρχές του 2017. Το κόστος του έργου θα ξεπεράσει τα 9 δισ. δολάρια. Στην ευρύτερη περιοχή έχει ανακοινωθεί η δημιουργία μιας πόλης δορυφόρου των 1.500.000 κατοίκων.13

Ξαναγυρίζοντας στο μικρότερης εμβέλειας αλλά εμβληματικό όσον αφορά την προβολή Bosphorus City project, στη νέα πόλη-κλώνο του Βοσπόρου, που αποτελεί και το πρώτο πολυτελές συγκρότημα κατοικιών στην Τουρκία μέσα σε πάρκο αναψυχής (themed park), οι έως και 10.000 που είναι σε θέση να πληρώσουν αδρά για την εμπειρία θα μπορούν να ζήσουν σε νεοπαραδοσιακάγιαλί (κυρίως ξύλινες παραθεριστικές κατοικίες στον Βόσπορο) δίπλα στο κύμα, αγνοώντας όσο γίνεται την αδυσώπητη σειρά από ουρανοξύστες στο βάθος. Aνάμεσα στα αρχιτεκτονικά γραφεία, ντόπια και ξένα, που υπογράφουν το έργο ξεχωρίζει το όνομα του Albert Speer Jr., γιου του διάσημου αρχιτέκτονα του Χίτλερ.14, 15

Δεν έχει τελειωμό η λίστα με τα μικρότερα ή μεγαλύτερα projects που ξεφυτρώνουν στα περίχωρα της πόλης και υπόσχονται «αυθεντικές ή και καλύτερες από αυθεντικές» εμπειρίες Τοσκάνης και Βενετίας…16 Μπροστά σε μια τέτοια επέλαση, η πρόταση κομψού αναστοχασμού για το μέλλον που αποτελεί το Studio X, πρωτοβουλία του πανεπιστημίου Κολούμπια, «που αυτοκαθορίζεται σαν ουδέτερο έδαφος και καλωσορίζει τους πάντες, από τους πιο προχωρημένους καλλιτέχνες έως τις μεγαλύτερες πολυεθνικές», έχει πάρει αρκετή και καλή δημοσιότητα.17

Κλείνοντας, διαπιστώνει κανείς πως όσο κι αν δίπλα σε τέτοιας κλίμακας επεμβάσεις το δικό μας Hellinikon project μοιάζει μικρό, ο τρόπος με τον οποίο απευθύνεται σ’ ένα φαντασιακό υποσυνείδητο χωρίς χωρικές ή ιστορικές εξαρτήσεις είναι ακριβώς ο ίδιος. Χωρίς την εισαγωγή στο promotional video, χαζεύοντας την πολυτελή μαρίνα με τον λαμπερό πύργο του Foster στο βάθος, δεν μπορείς να ξέρεις που είσαι.18 Γιατί δεν είσαι πουθενά.

Σημειώσεις
1. http://www.nytimes.com/2014/03/18/world/asia/china-releases-plan-to-integrate-farmers-in-cities.html?hp&_r=1
2. http://www.zerohedge.com/news/2013-09-21/chinas-ghost-cities-are-multiplying
3. http://www.businessinsider.com/satellite-pictures-of-chinese-ghost-cities-2013-3?op=1
4. Aυτό φαίνεται να αλλάζει μετά το σάλο που προκλήθηκε όταν η Δημόσια Τηλεόραση ασχολήθηκε με το θέμα στις αρχές του χρόνου.
5. «Utopia Part 3: ΤheWorld’s Largest Shopping Mall» (2009), Sam Green.
6. «Haikyo» στα ιαπωνικά σημαίνει «ερείπια» και είναι ο όρος που περιγράφει την τάση της αστικής εξερεύνησης (urban exploration ή urbex), δηλαδή το φαινόμενο όπου όλο και περισσότερος κόσμος αναζητά, επισκέπτεται και καταγράφει, συνήθως φωτογραφίζοντας, αστικά ερείπια (πηγή: edition.cnn.com).
7. http://www.newser.com/story/110234/dubais-world-is-sinking.html
8. http://www.npr.org/blogs/parallels/2014/02/04/267139656/istanbuls-mega-projects-bigger-is-better-or-a-crazy-canal
9. «Istanbul’s Historical Peninsula Disappearing», CumaliOnal, Today’s Zaman, 4/3/2014.
10. http://www.theguardian.com/world/2011/apr/27/istanbul-new-bosphorus-canal
11. http://www.todayszaman.com/news-338095-kanal-istanbul-project-may-increase-destruction-during-an-earthquake.html
12. http://www.theguardian.com/world/2012/jun/08/bosphorus-bridge-row-istanbul-turkey
13. http://www.todayszaman.com/news-304874-bidding-opens-for-3rd-istanbul-airport-slated-to-be-worlds-largest.html
14. http://bosphoruscity.com.tr/eng/Default.aspx
15. http://www.youtube.com/watch?v=oejqBx6a4CI
16. http://reclaimistanbul.com/2012/07/21/the-authentic-dubai-experience-in-istanbul/
17. «Studio X: Α visionary space for Istanbul», Antoine Remise, TimeOut Istanbul, Μάρτιος 2014. Μάλιστα θυμίζει αρκετά τα επικοινωνιακά ανοίγματα των δικών μας Re-Τhink, Re-Activate, Re-etc.
18. http://news247.gr/eidiseis/oikonomia/sth_dhmosiothta_ta_prwta_sxedia_ths_lamda_development_pws_tha_metamorfwthei_to_ellhniko.2688420.html

(Όπου δεν υπάρχει άλλη αναφορά ως πηγή θεωρείται η Wikipedia)

Το άρθρο δημοσιεύθηκε στην περιοδική έκδοση του περιοδικού “αρχιτέκτονες”, τεύχος 11, Απρίλιος 2014