γράφει ο Νίκος Αναστασόπουλος

Δεν υπάρχει αμφιβολία ότι εισερχόμαστε σε μια κατάσταση που ξεπερνά την έννοια της κρίσης ή των κρίσεων και ενδύεται τα χαρακτηριστικά μιας δυστοπίας εγχώριας και διεθνούς. Η τραγωδία στο εργοστάσιο του Μπανγκλαντές που παρήγε τα ρούχα που φοράμε οι περισσότεροι άνθρωποι στις χώρες του δυτικού κόσμου αποκαλύπτει τους μηχανισμούς ενός συστήματος στο οποίο ηθελημένα ή αθέλητα όλοι συμμετέχουμε. Ίσως ο όρος δυστοπία να εκφράζει πλέον ακριβέστερα τις παρούσες συνθήκες, αφού η επίκληση μιας κατάστασης κρίσης και έκτακτης ανάγκης που καθίσταται μόνιμη αποτελεί σχήμα οξύμωρο και ενδεχομένως στρατηγική πρόφαση.¹ Η ελληνική κρίση εν μέσω της διεθνούς διαθέτει τα δικά της χαρακτηριστικά. Υποστηρίζω ότι είναι συστημική και μόνιμη: συστημική διότι δεν είναι εξωγενής, αλλά σύμφυτη με την ίδια την κοινωνία, και μόνιμη διότι επανεμφανίζεται σε πολλές πτυχές της ζωής, ακόμη και εκεί όπου δεν δικαιολογείται.² Στην πόλη της Αθήνας απλώς επιταχύνθηκε η αποκάλυψη της εγχώριας δικής της χρόνιας και μόνιμης κρίσης όταν βρέθηκε ανυποψίαστη, απροετοίμαστη και αφύλακτη στο τσουνάμι της παγκόσμιας κρίσης.

Ο δημόσιος χώρος σήμερα

Οι επιλογές σε σχέση με την ποιότητα του δημόσιου χώρου και η ζωή που φιλοξενεί αποτελούν αξιόπιστους δείκτες για την κατανόηση της ποιότητας ζωής, του πολιτεύματος και της δημοκρατίας. Η πρόσφατη εμπειρία από τις εξεγέρσεις της Τουρκίας και της Βραζιλίας τεκμηριώνει ότι η οικονομική ευημερία δεν αρκεί για να αποσοβήσει ένα έλλειμμα δημοκρατίας. Όπως διαδήλωσαν οι εξεγερμένοι στο Gezi Park, αλλά και πριν από αυτούς οι Αγανακτισμένοι στην Πλατεία Συντάγματος, δεν αρκεί η ψευδαίσθηση της ψήφου ως συμμετοχή στη δημοκρατία μέσω της αντιπροσώπευσης, γι’ αυτό και έχουν διατυπωθεί καθαρά και επανειλημμένα αιτήματα αναθεώρησης του Συντάγματος και του ίδιου του πολιτειακού συστήματος. Στην Αθήνα, που οικοδομήθηκε ως βασίλειο της ιδιώτευσης με εργαλείο την αντιπαροχή και επιδίωξη την ανωνυμία, με ένα αυτοκίνητο μετακινείται κανείς φιλτράροντας το κλίμα, τους ήχους, οσμές και εικόνες στην κινητή ιδιωτική του σφαίρα. Η έλλειψη πρασίνου δεν αποτελεί μόνο άγνοια της σημασίας του για την ποιότητα ζωής στην πόλη αλλά και συνειδητή επιλογή για τον τρόπο χρήσης και παραμονής στον δημόσιο χώρο. Ο δημόσιος χώρος παραμένει κοινός παρονομαστής της δημοκρατίας, και, όταν τελεί υπό απειλή, απειλείται η δημοκρατία.

Τα σχέδια για την Αθήνα

Το πρόβλημα με την Αθήνα και με την κοινωνία σήμερα είναι ότι στερείται οράματος και ταυτότητας και χρειάζεται μια συνεκτική ουσία που θα συνδέσει τα άτομα του πληθυσμού της με την πόλη, δεδομένου ότι διάφορες κοινωνικές της ομάδες «αποβάλλονται» ή συστηματικά αγνοούνται (μετανάστες, χρήστες ουσιών, γκέι, άτομα με ειδικές ανάγκες κ.ά.). Στον δημόσιο χώρο σήμερα, ενώ πλανάται πόνος, παραβατικότητα, απόγνωση, παραίτηση και διάθεση φυγής, ένα πιεστικό ερώτημα δεν έχει καν τεθεί: Γιατί αυτή η πόλη παράγει τόσους τοξικομανείς, αστέγους και απελπισμένους, και δημιουργείται η ανάγκη να χρησιμοποιηθεί κάθε διαθέσιμη επιφάνειά της για να εκφραστούν οι πολίτες της; Σε μια αναπλασμένη Αθήνα, τι είναι αυτό που θα προσφέρει καλύτερους όρους μέριμνας σε όλους αυτούς που αυτή τη στιγμή νοσούν;

Δεδομένης της ευθύνης των επιλογών για την πόλη, οι συνέπειες των οποίων θα συνοδεύουν πολλές γενιές, ανακύπτει το θεμελιώδες ερώτημα ποιος και με τι μηχανισμούς αποφασίζει. Μια βασική κριτική για τη σημερινή χάραξη πολιτικής σχετικά με το μέλλον της Αθήνας μέσω του Rethink Athens και άλλων σχεδίων που συζητιούνται, ανεξάρτητα από το αν απαντούν ή όχι σε πραγματικά πολεοδομικά ζητήματα της πόλης, είναι σε επίπεδο μηχανισμών που επιστρατεύονται και διαδικασιών που υιοθετούνται, που δεν λαμβάνουν πραγματικά υπόψη τους τους ανθρώπους στο σχεδιασμό.³

Το πριν και το εκ των υστέρων

Όπως γνωρίζουμε από την καθημερινότητα, ορισμένες φορές ο χρονισμός (το timing) ως παράγων είναι εξαιρετικά κρίσιμος στην έκβαση μιας υπόθεσης. Μου έχει φανεί χρήσιμος ο διαχωρισμός σε πρωτοβουλιακές (proactive) και εκ των υστέρων (retroactive) κινήσεις για την κατανόηση και την αξιολόγηση πολλών κινήσεων που γίνονται τόσο από το κράτος όσο και από ομάδες πολιτών. Τα χαρακτηριστικά που διακρίνουν μια πρωτοβουλιακή και οραματική αντιμετώπιση συνδέονται με μια διαφορετική δομή και οργάνωση από μια εκ των υστέρων διορθωτική αντιμετώπιση. Η πρωτοβουλιακή οργάνωση διακρίνεται από έναν βολονταριστικό και ιδεαλιστικό χαρακτήρα, ενώ η εκ των υστέρων από χαρακτηριστικά αντίδρασης και διαμαρτυρίας. Παρά το ότι δεν αποκλείεται η εκ των υστέρων κινητοποίηση να αποκτήσει δομή, στόχους και συνέχεια σε βάθος χρόνου, υπάρχουν πολλές πιθανότητες να εγκαταλειφτεί το ίδιο εύκολα όσο δημιουργήθηκε, ενώ δεν ανοίγει νέους «δρόμους» και επιδιώκει κυρίως την επαναφορά στο πριν.

Η πόλη και η κοινωνία ως σύστημα

Τα παραδοσιακά εργαλεία που διαθέτουν οι αρχιτέκτονες και διδάσκει η αρχιτεκτονική φαίνεται ότι δεν επαρκούν πλέον για να εξηγήσουν τις διαδικασίες με τις οποίες παράγεται η πόλη. Εστιάζοντας μόνο στη σχεδιαστική διαδικασία ή θεωρώντας το σχεδιασμό μοναδικό εργαλείο ικανό να παρέχει λύσεις, παραβλέπουμε πολλούς κοινωνικούς παράγοντες και δεδομένα που καταπνίγονται. Η ανάγνωση μια κοινωνίας ή μιας πόλης ως συστήματος παρέχει τη δυνατότητα μιας πιο σφαιρικής αντίληψης της πολυπλοκότητας της πραγματικότητας και βοηθά στην κατανόηση της ικανότητας που διαθέτουν τα υγιή συστήματα αναπροσαρμογής και ανταπόκρισης σε αλλαγές που εμφανίζονται στο περιβάλλον όπου βρίσκονται.⁴ Τα ποιοτικά τους χαρακτηριστικά και η συνολική τους επίδραση και αλληλεπίδραση είναι εξαιρετικά σημαντικά στοιχεία, που θα έπρεπε να απασχολούν τόσο την αρχιτεκτονική όσο και την πολιτική, τις πολιτικές επιστήμες και την κοινωνιολογία. Από έναν τέτοιο ειρμό σκέψης οδηγούμαστε στο να σκεφτούμε πως, όπως, εάν υπάρχουν συμπτώματα ασθένειας σε έναν οργανισμό, δεν αρκεί να καταπολεμήσουμε τα συμπτώματα αλλά να αναζητήσουμε τις αιτίες και να τις αντιμετωπίσουμε, σε μια πόλη αντίστοιχα, δεν αρκεί να περιστείλουμε τα συμπτώματα με σχεδιαστικά μέσα. Η καταστολή δεν είναι παρά ένα μέτρο που επιχειρεί να περιστείλει ένα φαινόμενο εκ των υστέρων, αφού έχει συχνά αποκτήσει διαστάσεις μη ελέγξιμες, και δεν ασχολείται καθόλου με τα αίτια που το προκάλεσαν. Ενδέχεται να αντιληφθούμε ότι είναι ακριβώς η καταστολή που παράγει το φαινόμενο, όπως οι φυλακές σύμφωνα με τον Ίβαν Ίλιτς παράγουν τους κρατουμένους και τα νοσοκομεία τους ασθενείς. Ως εκ τούτου απαιτείται, όσο δύσκολο και αν φαντάζει, αναθεώρηση ολόκληρης της δομής, ή του συστήματος, το οποίο εκδηλώνεται με διαφορετικά συμπτώματα στο νοσούν «σώμα» της πόλης. Διάφορες μορφές αυτοοργάνωσης και πρωτοβουλιακές ή εκ των υστέρων κινήσεις αποτελούν απόπειρες αντιμετώπισης της νόσου και προσαρμογής στις επιθέσεις ενάντια στον κοινωνικό οργανισμό. Ενδέχεται να μην επαρκούν, ωστόσο είναι αυτό που προς το παρόν φαίνεται να διαθέτει υγιή κύτταρα και ικανότητα κάποιας επανόρθωσης και ανθεκτικότητας.

Σημειώσεις

1. Ο όρος δυστοπία είναι το αντίθετο της ιδανικής κατάστασης της ουτοπίας και αναφέρεται σε μια κοινότητα ή κοινωνία, συνήθως φανταστική, που είναι για κάποιους σημαντικούς λόγους ανεπιθύμητη ή τρομακτική. Τέτοιες κοινωνίες εμφανίζονται σε έργα επιστημονικής φαντασίας, ιδιαίτερα σε μέλλοντα χρόνο. Οι δυστοπίες χαρακτηρίζονται από έλλειψη ανθρωπιάς, ολοκληρωτικές κυβερνήσεις, περιβαλλοντικές καταστροφές, ή άλλα χαρακτηριστικά που συνδέονται με ραγδαία κατάπτωση και κατάρρευση της κοινωνίας.

2. Αρκεί να θυμηθούμε την περίοδο προ της Ολυμπιάδας του 2004, όπου τα έργα πραγματοποιήθηκαν σε πνεύμα έκτακτης ανάγκης, ενώ η ανάληψη των Ολυμπιακών Αγώνων είχε ήδη εξαγγελθεί από το 1997. Η μόνιμη κατάσταση κρίσης και έκτακτης ανάγκης εμφανίζεται επίσης με τη διαχείριση των απορριμμάτων, που αποτελεί χαρακτηριστικό παράδειγμα δυσλειτουργίας και ολιγωρίας.

3. Αποτελούν ουτοπικές θεωρίες χωρικού τύπου, όρο που στα ελληνικά αποδίδει το «utopianism as spatial play», που εισήγαγε ο David Harvey για να περιγράψει τα μεγαλόπνοα σχέδια αρχιτεκτόνων και πολεοδόμων οι οποίοι υπόσχονται την καθολική επίλυση των χωρικών και κοινωνικών προβλημάτων μιας κοινωνίας ταυτόχρονα μέσα από το σχεδιασμό (David Harvey, Spaces of Hope, Edinburgh University Press, 2000, σελ. 159-195). Ο όρος συνδέεται με προσεγγίσεις όπως ρασιοναλισμός και αναγωγισμός, που περιγράφουν κάτι ανάλογο.

4. Πρόκειται για μια ιδιότητα που διαθέτουν τα υγιή συστήματα, όπως ένας υγιής ανθρώπινος ή άλλος έμβιος οργανισμός ή ένα οικοσύστημα, γνωστή ως ομοιόσταση, που αποτελεί ρυθμιστή ανταπόκρισης σε εξωτερικές συνθήκες, έτσι ώστε, όταν ας πούμε έχει ζέστη, δροσιζόμαστε μέσω της εξάτμισης του ιδρώτα και πίνοντας υγρά αναπληρώνουμε την απώλεια νερού, ενώ, όταν έχει κρύο, ντυνόμαστε για να διατηρήσουμε σταθερή τη θερμοκρασία σώματος.

Το άρθρο δημοσιεύθηκε στην  Περιοδική Έκδοση, τεύχος 04, Ιούλιος/Αύγουστος 2013