γράφει η Μαρία Λιλιμπάκη-Σπυροπούλου

Από το κοινωνικό στο δομημένο περιβάλλον ή μήπως το αντίστροφο;

Κλίμακα είναι η αναλογία ενός συστήματος αναπαράστασης σε σχέση με ένα άλλο σύστημα, ενώ κατά την τεχνική ορολογία είναι ο λόγος της γραφικής διάστασης ενός αντικειμένου προς την πραγματική του διάσταση. Περιλαμβάνει δηλαδή την έννοια της αναλογικότητας, της σύγκρισης και του μέτρου, ως αντικειμένου της σκέψης παρά της αίσθησης και ως μέσης κατάστασης μεταξύ έλλειψης και υπερβολής.

Το ελληνικό τοπίο διακρίνεται τόσο για την εναλλαγή εικόνων και γεωμορφολογιών όσο και για τις ήπιες αντιθέσεις και τη διαβάθμιση. Οι κάτοικοι προσαρμόστηκαν στα παραπάνω, εξισορρόπησαν τη δόμηση με την ποικιλότητα, δημιούργησαν σύνολα ενταγμένα στο περιβάλλον, ανταποκρινόμενα στη δομή της οικονομίας και της κοινωνίας. Στους παραδοσιακούς οικισμούς είναι διακριτά τα κοινωφελή κτήρια συγκρινόμενα ακόμα και με τις κατοικίες των πλουσίων, λόγω όχι της τυπολογίας αλλά της κλίμακάς τους. Ας δούμε ποια είναι τα σημερινά τοπόσημα: τα κέντρα κατανάλωσης, οι υπερμεγέθεις κατοικίες, αυτές που διαμορφώνουν πλασματικά την αναλογούσα ανά κάτοικο επιφάνεια, έργα εξωστρεφή, μέσα επίδειξης και ανταγωνισμού που επισκιάζουν τον δημόσιο χώρο και τον ακυρώνουν. Η μετάβαση από τον εσωτερικό στον εξωτερικό χώρο είναι αδιαβάθμητη. Ας αναλογισθούμε την πορεία και κατάληξη του ημιυπαίθριου χώρου, χαρακτηριστικού δομικού στοιχείου της μεσογειακής αρχιτεκτονικής. Η κλιμάκωση και οι αναλογίες ανατρέπονται. Στον τόπο όπου διαμορφώθηκαν φαινόμενα όπως οι λεγόμενες οπτικές διορθώσεις, συστήματα αφανών στοιχείων που επεκτείνονται στο αρχιτεκτονικό έργο με συνισταμένη τη λανθάνουσα κίνηση του όλου (γεγονός εκπληκτικό ως προς τη σύλληψη τόσο λεπτών καλλιτεχνικών εννοιών και αντικείμενο έρευνας που βρίσκεται στο μεταίχμιο μεταξύ μορφολογίας και αισθητικής), με σκοπό τη ζωντανή πνευματικότητα του αρχιτεκτονικού έργου (Χ. Μπούρας, Ιστορία της αρχιτεκτονικής), στα χρόνια μας, στον ίδιο τόπο, επιχειρήθηκαν μεγάλης κλίμακας παρεμβάσεις, καλύπτοντας τεράστια και μη θετική απόσταση. Το μέτρο χάθηκε, οι ανθρώπινες διαστάσεις και οι αισθήσεις μας αγνοήθηκαν. Το φοβικό περιβάλλον που δημιουργήθηκε μ’ αυτό τον τρόπο διαβρώνει τον ψυχισμό μας. Η προοπτική μας (sic) περιορίζεται. Ο κόσμος, κατά τον Αριστοτέλη, είναι σωστά διατεταγμένος, έτσι ώστε να εξασφαλίζει την πρόοδό του προς την καλύτερη δυνατή κατάσταση (W. D. Ross, Αριστοτέλης, ΜΙΕΤ, 2001). Όμως, ποιος είναι ο ρόλος της ύλης όταν αυτή δεν είναι το μέσον αλλά ο αυτοσκοπός; Σε αντανάκλαση αυτού που παρατηρείται στο δομημένο περιβάλλον, η κλίμακα των στόχων και των παραγόντων που τους διαμορφώνουν αλλοιώνεται. Τα οικονομικά μεγέθη αντικατοπτρίζονται παντού, οι πλασματικές ανάγκες διογκώνονται, τα ιδανικά μπαίνουν σε δεύτερη μοίρα. Ξεχνάμε σε ποια χώρα ζούμε, με ποια μεγέθη έχουμε να κάνουμε.

Τι συμβαίνει όταν το σύστημα αναφοράς της κλίμακας είναι η κοινωνία; Από το τοπίο και το δομημένο περιβάλλον στον τρόπο ζωής, η μετάβαση είναι δραματική. Τα μεγέθη χάνουν την πραγματική τους διάσταση, καθώς τα πρότυπα επιβάλλονται εξωγενώς και δεν πηγάζουν από προσωπικές επιθυμίες. Η έλλειψη του μέτρου, ως συγκριτικού μεγέθους ανάμεσα στο είναι και στο φαίνεσθαι, καταλήγει να θίγει το σύνολο. Έτσι ο δρόμος προς το ξεθεμελίωμα της κοινωνίας είναι βραχύς. Όταν η κλίμακα χάνεται, επικρατεί η δυσαρμονία και το χάος, που μοιραία προκαλεί κρίση. Οι συγκυρίες και τα καινοφανή οικονομικά φαινόμενα συντελούν ώστε η σημερινή κατάσταση να παρουσιάζεται παράδοξα ως αιτία και αποτέλεσμα ταυτόχρονα, άμεσα συνδεόμενη με το δομημένο περιβάλλον ως πεδίο έκφρασης αυτής της κοινωνικής και περιβαλλοντικής κρίσης. Η κοινωνική μας ζωή και οι εκφάνσεις της προβάλλονται σε περιβάλλον της ίδιας στρεβλής φιλοσοφίας, αυτής που διαμόρφωσε τα οράματά μας με τρόπο που δεν αντιστοιχεί στην κλίμακα του ανθρώπου και της κοινωνίας.

Ναι, έχουμε χάσει την κλίμακα και είναι καιρός να προβληματισθούμε τόσο για την έννοια όσο και κυρίως για την επανεφεύρεσή της, χωρίς μελοδραματισμούς, αλλά με δυναμισμό και πρωτοπορία.

Το άρθρο δημοσιεύθηκε στην  Περιοδική Έκδοση, τεύχος 04, Ιούλιος/Αύγουστος 2013