Δίπλα στο παλιό, το στοιχείο των βιτρό σε επανάληψη ορίζει το σύνολο της νέας σύνθεσης. Ναός της Μνήμης του Αυτοκράτορα Γουλιέλμου, Egon Eiermann, πηγή: προσωπικό αρχείο

γράφει η Μυρτώ Κωσταροπούλου

Η θέσπιση μορφολογικών κανόνων δόμησης δεν είναι άμοιρη της πρακτικής του σχεδιασμού. Οι δύο αυτές δράσεις συνδέονται στενά. Άλλωστε, όταν κάνουμε λόγο για πολιτιστική κληρονομιά, εγείρεται το θέμα του κατά πόσο η αρχιτεκτονική δημιουργία δεσμεύεται από τη μίμηση των παραδοσιακών μορφών. Από την αρχή όμως οφείλουμε να διακρίνουμε τις αυτοματοποιημένες διαδικασίες διαφόρων μιμητισμών από την αριστοτελική μίμηση,¹ αναδιφώντας την αυθεντική της προσέγγιση στον Αριστοτέλη, ως μίμησης πράξης και βίου, και επανατοποθετώντας τη στο χώρο της ποίησης, από τον οποίο προέρχεται: «χαίρειν τοις μιμήμασιν» (IV 2-3, 1448b).

Ο Δρομάζος σχολιάζει: «… γίνεται φανερό πως η αριστοτελική μίμηση δεν είναι μια αντιγραφή, αλλά μια αναπαράσταση της πραγματικότητας, στην οποία παρεμβαίνει ο συνειδησιακός κόσμος του δημιουργού, πλάθοντας ένα νέο “προϊόν”-αποτέλεσμα».² Κατανοώντας την πραγματική δυναμική της αριστοτελικής μίμησης ως συνειδητής και όχι τυχαίας πράξης, καθώς και του πολιτισμικού πεδίου δράσης της,³ καθετί νέο μπορεί να καλλιεργηθεί χωρίς να επιβάλλεται στον αρχιτέκτονα δημιουργική ακαμψία, αλλά μάλλον αίσθημα ευθύνης προς το κληροδοτούμενο.

Επιπλέον, δεν θα ήταν παράταιρο αν παρομοιάζαμε τον αρχιτεκτονικό σχεδιασμό με τη μίμηση, τη στοιχειώδη αυτή γλώσσα, αφού κριτήρια ομαδοποίησης και ταξινόμησης, καθώς και διακριτά επίπεδα σχεδιασμού που εισάγονται από τη μορφολογία είναι διαχειρίσιμα μέσα από μιμητικούς όρους όπως: παράδειγμα, πρότυπο, αρχέτυπο, κανόνας.

Έτσι, όσον αφορά τη γλώσσα από τη μία, η μορφολογία ως πράξη διατύπωσης κανονιστικών και όρων δόμησης χρησιμοποιεί τις δυνατότητες της γλώσσας προκειμένου να συστηματοποιήσει τα καθόλου και τα επιμέρους στοιχεία της διαμορφωμένης πραγματικότητας, ονομάζοντας και ταξινομώντας τα κτιστά σε τύπους, αρχές, ονομαστικές αξίες. Από την άλλη, η μίμηση είναι πράγματι γλώσσα και μάλιστα εγκαθιδρυμένη στο είναι από τις απαρχές της σκέψης (IV, 2-3, 1448b) και ως γλώσσα, με τα λόγια της Αρβελέρ, είναι «λογισμικό του πολιτισμού».

Αυτό που συνδέει τις επιστημονικές⁴ δράσεις της μορφολογίας και της μίμησης είναι ο ευμνημόνευτος και ευσύνοπτος μύθος (VII, 5-6, 1451a), εννοώντας τον συνθετικό λόγο των πραγμάτων.⁵ Για το διαμεσολαβούν αυτό αντικείμενο, που στην περίπτωση που εξετάζουμε είναι κτίσμα, πόλη ή τοπίο έτοιμο να φορτιστεί ονομαστικά, η μορφολογία κατασκευάζει τις προϋποθέσεις επικοινώνησης του εννοιολογικού υλικού που θα προκύψει από τους ορισμούς, δηλαδή των χαρακτηριστικών του, ενώ η μίμηση δομείται ως δυνατότητα μέθεξής του και περαιτέρω διάδοσής του.

Προκειμένου δε να αποκλειστούν κατά το δυνατόν οι μορφοκρατικές τάσεις⁶ και να προωθηθεί η αναγκαιότητα της μορφής, η θεσμοθέτηση κανόνων και η μίμηση οφείλουν να συνεργαστούν με νοησιοκρατικό χαρακτήρα, η μία εξαπλώνοντας τη λογική της σε οριζόντιο, γεωγραφικό επίπεδο και η άλλη συμβάλλοντας επιτυχώς στη διάκριση, αλλά και εμβάθυνση κατά περίπτωση, προκειμένου να αποφευχθεί η στείρα νομοθεσία.

Συνοψίζοντας, πόνημα της μορφολογίας στην κατασκευή κανόνων δόμησης πρέπει να είναι η διαρκής σταχυολόγηση των αρχιτεκτονικών ποιημάτων και η κατασκευή ενός ικανού γνωσιοθεωρητικού περιβάλλοντος και μιας επιστημολογικής πύλης προς κάθε αρχιτεκτονικό προβληματισμό. Έργο της αριστοτελικής μίμησης πρέπει να είναι η αναγνώριση διά συλλογιστικής οδού⁷ των κανονιστικών της μορφολογίας και η αποκωδικοποίηση των δεδομένων σε όρους σχετικότητας, δηλαδή αναλογίας ρυθμολογικού περιεχομένου, αλλά και εννοιολογικής σχέσης περιεχομένου και μορφής.

Οι αρχιτέκτονες έχουμε ευθύνη στην ερμηνεία και προώθηση του λεξιλογίου που πλαισιώνει κάθε πολιτιστική κληρονομιά και αυτό θα το εκπληρώνουμε τόσο αναδεικνύοντας τη μορφολόγηση ως αναγκαία και δημιουργική ιστοριογραφική οδό⁸ όσο και προάγοντας τη μίμηση σε υψηλότερα νοησιοκρατικά επίπεδα.

Σημειώσεις

1. «Για τον Αριστοτέλη ο αισθητός κόσμος είναι υπαρκτός και η “μίμηση” είναι πρωτογενής δραστηριότητα του δημιουργού». Αριστοτέλης, Περί Ποιητικής, Αθήνα, Εστία, 1983, μτφρ., σχόλια: Ιω. Στ. Δρομάζου, σελ. 57.
2. Ibid., σελ. 57.
3. «Aristotle sees mimetic art as embedded within a cultural matrix that connects the makers, performers, and audiences of mimetic works». Stephen Halliwell, The Aesthetics of Mimesis: Ancient Texts and Modern Problems, New Jersey, Princeton University Press, 2002, σελ. 156.
4. Σε αντίθεση προς τον Πλάτωνα, για τον Αριστοτέλη, η ποίηση-τέχνη είναι μίμηση και επίσης επιστήμη.
5. Αριστοτέλης, Περί Ποιητικής, μτφρ., σχόλια: Ιω. Στ. Δρομάζου, σελ. 68-69.
6. «… οι Ρωμαίοι απλώς αντιγράφουν τους ελληνικούς ρυθμούς μην κατανοώντας τη λογική τους βάση και προέλευση… Γι’ αυτό και τα κτίριά τους με τον καιρό διαβρώνονται, γιατί δεν υπάρχει βαθύτερη κατανόηση της λειτουργίας των αρχιτεκτονικών μορφών». Αντώνης Αντωνιάδης, Viollet-Le-Duc: Διαλέξεις και Ελληνική Αρχιτεκτονική, Αθήνα, Στάχυ, 2000, σελ. 134.
7. Αριστοτέλης, Περί Ποιητικής, Αθήνα, Εστία, 1983, εισαγωγή, κείμενο και ερμηνεία: Ι. Συκουτρή, σελ. 82.
8. Σε αυτό το σημείο πρέπει να αναφέρουμε ότι κατά τον Αριστοτέλη το ιστορικό έργο διαφέρει από την ποίηση, την οποία θεωρεί έξω από το χρόνο και ότι εργάζεται με νόμους αξίας και όχι μηχανικούς. Ιbid., σελ. 72 και ΙΧ 4, 1451a.

Το άρθρο δημοσιεύθηκε στην Περιοδική Έκδοση “αρχιτέκτονες”, τεύχος 10, Μάρτιος 2014