Οι πόλεις που καταρρέουν υπήρξαν αντικείμενο έρευνας για τον Woods σε όλο του το έργο

γράφει ο Νίκος Αναστασόπουλος

Μια αναφορά-μικρός φόρος τιμής σε έναν εμβληματικό αρχιτέκτονα εγγράφεται σε ένα πλαίσιο προβληματισμών που αφορά τη σχέση της αρχιτεκτονικής με την ιδεολογία, την ηθική, την πολιτική, και το ρόλο εντέλει της ίδιας της αρχιτεκτονικής.

Αυτοί οι προβληματισμοί συμπίπτουν με διάφορες συγκυρίες της επικαιρότητας. Η Zaha Hadid κατηγορείται για αδιαφορία σε σχέση με το Heydar Aliyev Center που σχεδίασε για το απολυταρχικό καθεστώς του Αζερμπαϊτζάν, το οποίο εκδίωξε βάναυσα κατοίκους από την έκταση όπου κατασκευάστηκε.[1] Η Βραζιλία οργάνωσε ένα Κύπελλο ποδοσφαίρου σε πανάκριβες εγκαταστάσεις διά της βίας, ενώ οι κάτοικοι ζητούσαν μέριμνα για την καθημερινότητα, την παιδεία και την υγεία• η Αθήνα των Ολυμπιακών Αγώνων και των σταδίων του 2004 σήμερα βρίσκεται σε ελεύθερη πτώση και όχι μόνο για οικονομικούς λόγους. Η αρχιτεκτονική των σταρ αμφισβητείται πλέον καθολικά. Επανέρχεται λοιπόν έντονα το ερώτημα του ρόλου του επαγγέλματος αλλά και του επιστημονικού πεδίου της αρχιτεκτονικής σε σχέση με τις κοινωνικές ανάγκες, το κεφάλαιο και την εξουσία.

Τη δεκαετία του ’80 ο Lebbeus Woods διατύπωσε την άποψη ότι η αρχιτεκτονική πρέπει να αντιμετωπίζεται ως πολιτική πράξη.[2] Η αντίληψη της αρχιτεκτονικής ως πολιτικής πράξης είναι συγγενής με την έννοια του πολιτικού, την άποψη δηλαδή της πολιτικής σημασίας που έχουν διάφορες πράξεις, αποφάσεις και καθοριστικές επιλογές σε όλα τα επίπεδα της ζωής, από την καθημερινότητα μέχρι το μέλλον μιας πόλης, μιας χώρας ή και του πλανήτη στο σύνολό του.

Ο Woods δεν σχεδίασε ποτέ κτήρια που υλοποιήθηκαν. Δεν σχεδίαζε καν με στόχο να διατυπώσει αρχιτεκτονικές προτάσεις. Το θεωρητικό του έργο, τα κείμενα και τα χειμαρρώδη του σχέδια, περισσότερο συγγενή με τεχνικές που μας θυμίζουν τα κόμικς και την επιστημονική φαντασία, είναι επίκαιρα όσο ποτέ, ιδιαίτερα στην Αθήνα του σήμερα. Η «αναρχιτεκτονική» του δράση αναπτύσσεται στα όρια του παραδοσιακού ρόλου της αρχιτεκτονικής, έχει επηρεάσει ωστόσο καταλυτικά πολλούς αρχιτέκτονες που υπήρξαν φοιτητές του στη σχολή Cooper Union, αλλά και παγκόσμια.[3] Η «αναρχιτεκτονική» λογική, αυθαίρετη μετάφραση του όρου «anarchitecture», αφορά στρατηγικές παρέμβασης στο υπάρχον σώμα της πόλης και του κτηρίου, και εναλλακτικούς ρόλους για τον αρχιτέκτονα. Οι ρόλοι που υπαινίσσεται ο Woods δεν είναι του αποστασιοποιημένου και ουδέτερου επαγγελματία, αλλά ενός ενεργού υποκειμένου, συμμετόχου σε δράση, ενδεχομένως και υποκινητή της.

Ο Woods μελετούσε τις πόλεις σε κρίση και οι χώροι που απεικονίζει ως μεταφυσικός αρχιτέκτων στα όρια της αρχιτεκτονικής είναι χώροι, κτήρια και αστικά τοπία που μοιάζουν να έχουν εγκαταλειφτεί κάτω από αδιευκρίνιστες συνθήκες απεικονίζονται ως ερείπια, εμφανίζονται έρημα ή κατοικούνται κρυφά διότι σε εποχές κρίσης προέχει η επιβίωση, η αναδίπλωση, η άμυνα και η προστασία από κινδύνους που ελλοχεύουν. Βιώνοντας την αγωνία μιας «κατάστασης εξαίρεσης» και ενός μέλλοντος που έρχεται ως καθολική συνθήκη, ο Woods εστιάζεται σε μια αυτοσχέδια αρχιτεκτονική, η οποία συνδυάζει μορφολογικά χαρακτηριστικά που συναντώνται στις ανεπίσημες κατασκευές των παραγκουπόλεων της Λατινικής Αμερικής με περίεργες και άγνωστες εφευρέσεις που ανακαλύπτουν οι άνθρωποι όταν είναι αναγκασμένοι να επιβιώνουν κάτω από ακραίες συνθήκες.

Στα προφητικά κείμενά του οι έννοιες της «ελεύθερης ζώνης» και του «ελεύθερου χώρου» (free-zone και freespace), καθώς και της ατομικής αυτονομίας αναφέρονται σε μια μελλοντική στιγμή κατά την οποία, ενώ οι πολυεθνικές εταιρείες των αγορών θα κατακτούν έδαφος, το μοναδικό ισχυρό αντίπαλο δέος θα είναι η συγκρότηση και άνθιση ενός δικτύου τέτοιων μικρών «αυτόνομων ζωνών». Οι ανεπίσημοι χώροι που τον απασχολούν ίσως και να αποτελούν κιβωτό ζωής και διάσωσης ενός πολιτισμού. Στα σχέδιά του απεικονίζει βίαιες εισβολές τμήματος κτηρίου ή πόλης και υπαινίσσεται λειτουργίες που υποστηρίζονται μέσα από άλλους μηχανισμούς, οι οποίοι δεν σχετίζονται πια με την κανονική κανναβική δομή ενός κτηρίου και δεν εξυπηρετούν τις ανάγκες για τις οποίες είχαν κατασκευαστεί.

Στην τομή ενός πολυώροφου κτηρίου αποκαλύπτεται μια νέα παρουσία, η οποία προσαρμόζεται στο περιβάλλον που την υιοθετεί, θυμίζοντάς μας πως στη φύση δεν υφίσταται κενό και πως το κενό πάντα καταλαμβάνεται από κάποιον άλλο οργανισμό. Οργανώνοντας έτσι ένα νέο οικοσύστημα, ο όγκος εμφανίζεται να είναι ενσωματωμένος στην αρχική δομή του κτηρίου το οποίο λειτουργεί ως «ξενιστής» ή ακριβέστερα να έχει καρφωθεί σκίζοντας τα σπλάχνα του.

Πώς μπορεί η ματιά του Lebbeus Woods να συμβάλει σε μια διαφορετική ανάγνωση της Αθήνας; Ίσως οι συνειρμοί που γεννά το έργο του Lebbeus Woods να λειτουργήσουν αύριο ως επιτυχής αφετηρία μιας νέας, ενδεχομενικής λειτουργίας της αρχιτεκτονικής.[5]

Σημειώσεις
1. Η Hadid τιμήθηκε για το κτήριο αυτό με το βραβείο «Design of the Year» από το Μουσείο Ντιζάιν του Λονδίνου, ωστόσο υπήρξε θύελλα διαμαρτυριών για την εθελοτυφλία της επιτροπής. Oliver Wainwright, «Wave of protest over Zaha Hadid’s Baku prizewinner», The Guardian, 30.6.2014, ενότητα Art and design. http://www.theguardian.com/artanddesign/2014/jun/30/zaha-hadid-architecture
2. Lebbeus Woods: Anarchitecture: Architecture is a Political Act, Academy Editions Ltd, 1992.
3. Στις 25 και 26 Απριλίου 2014 οργανώθηκε σειρά εκδηλώσεων ως φόρος τιμής στη σύνθετη σκέψη και στο προφητικό έργο του, στη σχολή αρχιτεκτονικής Cooper Union στη Νέα Υόρκη, με συμμετοχή όλων των «μεγάλων» ονομάτων από το χώρο της αρχιτεκτονικής (Cook, Holl, Hadid, Prix, Mayne, κ.λπ.)
4. Η ταινία Aliens (1986) ενδέχεται να αποτέλεσε έμπνευση για αυτή την ιδέα.
5. Lebbeus Woods. Ο Woods απεβίωσε στις 31.10.2013 και άφησε πίσω του ένα εκτενές έργο που εστιάζεται σε προτάσεις για περιοχές του κόσμου σε περίοδο κρίσης, όπως το Βερολίνο με το τείχος της ψυχροπολεμικής περιόδου, το Σεράγεβο την περίοδο του πολέμου της Σερβίας, κ.ά.

Βιβλιογραφία
Agamben, Giorgio, Homo Sacer: Sovereign Power and Bare Life, μτφ. Daniel Heller-Roazen, α΄ έκδ., Stanford University Press, 1998.
Agamben, Giorgio, «In Praise of Profanations», στο Profanations, The MIT Press, 2007.
Anastasopoulos, Nicholas, «The Rise of Communitarianism and Other Alternative Movements from the Athenian Crises», στο Yesterday’s Tomorrows on Utopia and Dystopia, επιμ. Elizabeth Russell και Pere Gallardo, Cambridge Scholars Publishing, 2014.
Αναστασόπουλος, Νίκος, «Η συμμετοχή της πόλης σε εκφάνσεις της κρίσης: Η περίπτωση της Αθήνας», στο Μεταβολές + ανασημασιοδοτήσεις του χώρου στην Ελλάδα της κρίσης, Πανεπιστήμιο Θεσσαλίας, Τμήμα Αρχιτεκτόνων, 2013.
Bauman, Zygmunt, «The Changing Nature of Work and Agency in Times of Interregnum», Social Europe Journal, 1.9.2014. http://www.social-europe.eu/2014/ 01/interregnum/
Harvey, David, Rebel Cities: From the Right to the City to the Urban Revolution, Verso, 2012.
Lebbeus Woods: Anarchitecture: Architecture Is a Political Act, Academy Editions Ltd, 1992.
Μαλούτας, Θωμάς, Γιώργος Κανδύλης, Μιχάλης Πέτρου και Νίκος Σουλιώτης (επιμ.), Το κέντρο της Αθήνας ως πολιτικό διακύβευμα, ΕΚΚΕ / Χαροκόπειο Πανεπιστήμιο, 2013.
Vidler, Anthony, The Architectural Uncanny: Essays in the Modern Unhomely, The MIT Press, 1992.
Vidler, Anthony, The Scenes of the Street and Other Essays, α΄ έκδ., Monacelli Press, 2011.
Vidler, Anthony, The Writing of the Walls: Architectural Theory in the Late Enlightenment, Princeton Architectural Press, 1987.
Wainwright, Oliver, «Wave of Protest over Zaha Hadid’s Baku Prizewinner», The Guardian, 30.6.2014. http://www.theguardian.com/artanddesign/2014/jun/30/zaha-hadid-architecture
Woods, Lebbeus, και Research Institute for Experimental Architecture, Earthquake!: A Post-Biblical View, RIEAeuropa Concept Series, Springer, 2001.
Woods, Lebbeus, Radical Reconstruction, α΄ έκδ., Princeton Architectural Press, 1997.
Woods, Lebbeus, The Storm and the Fall, α΄ έκδ., Princeton Architectural Press, 2004.

Το άρθρο δημοσιεύθηκε στην Περιοδική έκδοση “αρχιτέκτονες”, τεύχος 14-15, Σεπτέμβριος 2014