εισαγωγή από την Μυρτώ Δεσποτίδη, πρόεδρο ΣΑΔΑΣ-ΠΕΑ

Παραθέτω κάποιες από τις σκέψεις που μας οδήγησαν στην απόφαση οργάνωσης της 1ης Επιστημονικής συνάντησης συνΕργασίας.

Θεωρώντας υποχρέωσή μας να μείνουμε πιστοί στις προγραμματικές μας θέσεις και να συμβάλουμε με ουσιαστικό τρόπο και όχι με μια στείρα κριτική, χρησιμοποιώντας απλώς έναν καταγγελτικό λόγο, αποφασίσαμε να οργανώσουμε την 1η Επιστημονική συνάντηση συνΕργασίας με σκοπό να διατυπωθούν οι απόψεις και οι προβληματισμοί στα καίρια ζητήματα ερμηνείας της αρχιτεκτονικής κληρονομιάς και της σύγχρονης αρχιτεκτονικής δημιουργίας.

Δεδομένου ότι ο σεβασμός στο παρελθόν δεν αποδεικνύεται με την αναπαραγωγή ομοιωμάτων στο όνομα της διατήρησης και της προστασίας ιστορικών και παραδοσιακών οικισμών και πόλεων, κατακρίνοντας την «υποχρέωση» μιμητισμού, η οποία είναι αντίθετη με την αρχή της αυθεντικότητας.

Στόχος μας ήταν να γίνει πλήρως κατανοητό ότι ο συσχετισμός της αρχιτεκτονικής δημιουργίας με τον τόπο όπου εντάσσεται δεν οφείλει να είναι μια υποταγή στη μορφολογική ταυτότητα του υπάρχοντος περιβάλλοντος, αλλά η δυνατότητα ένταξης της σύγχρονης δημιουργίας στο χώρο με σκοπό να αφήσει το αποτύπωμά της δημιουργώντας μια ιστορική συνέχεια.

Και αυτό γιατί ως πολιτεία, ως θεσμοί, εκπρόσωποι αλλά και ελεύθεροι επαγγελματίες αρχιτέκτονες έχουμε το δικαίωμα της έκφρασης, αλλά έχουμε και την υποχρέωση να κληροδοτήσουμε στις επόμενες γενιές στοιχεία και έργα που θα εμπλουτίσουν μορφολογικά και λειτουργικά την πολιτιστική μας κληρονομιά.

Πόσο μάλλον όταν το ισχύον θεσμικό πλαίσιο περί επαγγελματικών δικαιωμάτων των μηχανικών, τα οποία ακόμη και σήμερα καθορίζονται με νομοθεσία που θεσπίστηκε το 1930, Ν. 4663, ΦΕΚ 149Α (9.5.1930), δίνει τη δυνατότητα και το δικαίωμα σε μη αρμόδιες ειδικότητες να αρχιτεκτονούν, να αναλαμβάνουν την ευθύνη υπογραφής μιας αρχιτεκτονικής μελέτης, και κατ’ επέκταση να επηρεάζουν και να διαμορφώνουν το περιβάλλον εις βάρος του πολιτισμού, της ποιότητας και του κοινωνικού συνόλου γενικότερα.

Θεωρώντας λοιπόν πρόκληση όχι μόνο για τον ΣΑΔΑΣ-ΠΕΑ, αλλά και για την κοινωνία στο σύνολό της την έναρξη δημόσιας συζήτησης, αποφασίσαμε την οργάνωση μιας συνάντησης στην οποία συμμετείχαν όλοι οι φορείς της αρχιτεκτονικής ισότιμα.

Και οφείλω να ομολογήσω ότι αυτή η πρώτη επιστημονική συνάντηση, με την συμμετοχή του αρμόδιου υπουργείου, εκπροσώπων της Εκκλησίας της Ελλάδος, των αρχιτεκτονικών σχολών, εκπροσώπων της αρχιτεκτονικής κοινότητας και συναδέλφων ελεύθερων επαγγελματιών, πραγματοποιήθηκε για πρώτη φορά στα χρονικά, είναι ένα μεγάλο στοίχημα για τον Σύλλογο Αρχιτεκτόνων και την ουσιαστική συμβολή του στο επιστημονικό, πολιτιστικό και κοινωνικό επίπεδο προβληματισμού της χώρας.

Οφείλω να ευχαριστήσω τα στελέχη του Υπουργείου ΠΕΚΑ για τη στενή συνεργασία τους, το Πράσινο Ταμείο και την Τράπεζα Αττικής για την οικονομική τους στήριξη, καθώς και τους χορηγούς επικοινωνίας της εκδήλωσης, την περιοδική έκδοση ‘‘αρχιτέκτονες’’, και τους «greekarchitects».

Επίσης να τονίσω την καθοριστική συμβολή του συλλόγου αρχιτεκτόνων και του Δήμου Ναυπακτίας χωρίς την φιλοξενία των οποίων δεν θα ήταν δυνατή η οργάνωση της εκδήλωσης.

Ευκαιρία για ποιους;

Με κείμενό του στην εφημερίδα Η Καθημερινή (9.2.2014)¹ ο δημοσιογράφος Γιώργος Λιάλιος απευθύνει κάλεσμα μορφολογικής ευταξίας για την Κεφαλονιά, μετά την καταστροφή σημαντικού μέρους του οικιστικού της αποθέματος.

Συγκεκριμένα αναρωτιέται: «Θα μπορούσε η καταστροφή στην Κεφαλονιά να αποτελέσει ευκαιρία για να προστατευθεί η αρχιτεκτονική φυσιογνωμία του νησιού και να “σβήσουν” ορισμένες αποτυχημένες επεμβάσεις του παρελθόντος;».

Παραθέτουμε την απάντηση που μας απέστειλε η Οργανωτική Επιτροπή [μελών ΣΑΔΑΣ-ΠΕΑ] για την «1η συνάντηση συνΕργασίας: Μελέτες μορφολογικών κανόνων δόμησης και αρχιτεκτονική κληρονομιά»

Η καταστροφή σαν ευκαιρία και άλλοθι για μεγαλύτερες καταστροφές

1. Η αρχή της καταστροφής

Σύμφωνα με το νόμο 4663/1930, «Εν τη ασκήσει του επαγγέλματος του διπλωματούχου πολιτικού μηχανικού νοείται συνυπάρχουσα και η εξάσκησις του επαγγέλματος του αρχιτέκτονος και τοπογράφου, της ασκήσεως του επαγγέλματος του αρχιτέκτονος περιοριζομένης εις καθαρώς αρχιτεκτονικάς και οικοδομικάς εργασίας, του δε τοπογράφου εις καθαρώς τοπογραφικάς εργασίας».

Αποτέλεσμα: το 98% του δομημένου περιβάλλοντος παράγεται με οικοδομικές άδειες που φέρουν την υπογραφή μηχανικών και υπομηχανικών κάθε ειδικότητας, οι οποίοι, χωρίς κανένα ενδοιασμό, υποκύπτουν στους «κανόνες της αγοράς» και υλοποιούν άκριτα τις επιθυμίες του κάθε «πελάτη» εδώ μήπως να φύγουν εισαγωγικά; με αποτέλεσμα την περιθωριοποίηση της έντεχνης αρχιτεκτονικής έκφρασης, η έλλειψη της οποίας διαμορφώνει διαδραστικά το αισθητικό κριτήριο των επόμενων γενεών, συμπεριλαμβανομένων των ίδιων των αρχιτεκτόνων.

2. Η δεύτερη καταστροφή

H δεδηλωμένη αδυναμία της νεοελληνικής πολιτείας να δημιουργήσει σύγχρονα χωροταξικά και πολεοδομικά εργαλεία με πραγματικά κοινωνικά, οικονομικά και περιβαλλοντικά δεδομένα, σύμφωνα με τις αρχές του ευρωπαϊκού πολιτισμικού χώρου, ώστε ο αειφόρος –κατά το σύνταγμα και τις διεθνείς συνθήκες– αναπτυξιακός σχεδιασμός να καταστεί εφικτός, είχε σαν αποτέλεσμα την αντιπαραγωγική λειτουργική αναρχία, η οποία έδωσε την ευκαιρία στο συλλογικό φαντασιακό να εκφραστεί μορφολογικά με έναν εγχώριο κώδικα του kitsch, που την «καλύτερη» εκδοχή του αποτελεί το «νεοπαραδοσιακό υποκατάστατο», όπως αυτό ορίστηκε και στιγματίστηκε το 1981 στον Βόλο, στο Διεθνές Συμπόσιο με θέμα «Συντήρηση και αναβίωση παραδοσιακών κτιρίων και συνόλων».

Από το 1977 ξεκίνησε η διάδοση μορφολογικών προτύπων από το ΥΠΕΧΩΔΕ, ώστε να σωθεί με αυτόν τον τρόπο η «εικόνα» της ακίνητης λαϊκής, πολιτιστικής και φυσικής κληρονομιάς, στη μορφή με την οποία είχε εκφραστεί στην Ύδρα, στη Μύκονο, στα Ζαγόρια, στο Πήλιο και αλλού.

Τριάντα περίπου χρόνια μετά, το Υπουργείο Αιγαίου υιοθετεί την ίδια φιλοσοφία, μέσω προεδρικών διαταγμάτων, σε μεγάλο μέρος του Αιγαίου.

Το Υπουργείο Αιγαίου δεν προέτρεψε· επέβαλε είτε με αποφατικό είτε με καταφατικό τρόπο συγκεκριμένη τυπολογία και μορφολογία διώροφης οικίας, η οποία στο πιλοτικό διάταγμα (ΦΕΚ 171Δ/2005) για τον Αϊ-Στράτη συνοδεύεται από υποχρεωτικές όψεις, κατόψεις και τομές.

Αυτό το διάταγμα, που είχε ως άλλοθι πάλι ένα σεισμό –εκείνον του 1968–, χρησιμοποιήθηκε ως πρότυπο για άλλους 21 οικισμούς, και από τότε για όλους τους παραδοσιακούς οικισμούς. Ακόμα και σήμερα κυριαρχεί στη συνείδηση των μελετητών ως πρότυπο διάταγμα προστασίας, με αποτέλεσμα να θεωρείται κατάλληλο για όλη την ελληνική επικράτεια.

Σε μια σειρά από επιστημονικά συνέδρια, εγχώρια και διεθνή, έχει κατ’ επανάληψη καταγγελθεί το ψευδεπίγραφο του νεοπαραδοσιακού. Παρά την ομοφωνία της επιστημονικής κοινότητας, εξακολουθεί να κυριαρχεί στο συλλογικό υποσυνείδητο.

3. Η τρίτη, εν δυνάμει, καταστροφή

Πριν από τρία χρόνια, το ΥΠΕΚΑ προκήρυξε το «Πρόγραμμα εκπόνησης μελετών για τη θεσμοθέτηση μορφολογικών κανόνων για τη δόμηση και την αρχιτεκτονική στους μικρούς οικισμούς της χώρας και σε περιοχές εκτός σχεδίου».

Το πρόγραμμα δεν έχει ακόμα ολοκληρωθεί. Σύμφωνα με τις εξαγγελίες, με αυτές τις μελέτες, σε 48 νομούς της χώρας, σε 13.000 περίπου οικισμούς, θα διατυπωθούν μορφολογικοί κανόνες που θα επιτηρούνται από τα Συμβούλια Αρχιτεκτονικής και μόνον κατ’ εξαίρεση θα επιτρέπεται η όποια τάση σύγχρονης αρχιτεκτονικής έκφρασης, εκτός της νεοπαραδοσιακής.

Βασικό άλλοθι αυτής της οριζόντιας μορφοκρατίας, που τείνει να επιβληθεί για τις επόμενες δεκαετίες, είναι ότι, σύμφωνα με το άρθρο 8 παρ. 2 του Ν. 4030/2011, μόνο στους περίπου 800 χαρακτηρισμένους παραδοσιακούς οικισμούς υπογράφουν την αρχιτεκτονική μελέτη αποκλειστικά οι αρχιτέκτονες διπλωματούχοι ανωτάτων σχολών. Στους «αδιάφορους» οικισμούς κάτω των 2.000 κατοίκων, που είναι περίπου 12.000, έχουν δικαίωμα υπογραφής όλοι οι υπόλοιποι μηχανικοί και υπομηχανικοί, οπότε, σύμφωνα με την αντίληψη της πολιτικής ηγεσίας του υπουργείου που προώθησε αυτές τις αναθέσεις, θα πρέπει να εφοδιαστούν με υποχρεωτικό μορφολογικό οδηγό ώστε να συνεχίσουν να «αρχιτεκτονούν» εσαεί.

4. Μια προσπάθεια ανάσχεσης της καταστροφής

Τον περασμένο Ιανουάριο στη Ναύπακτο, στην 1η Επιστημονική συνάντηση συνΕργασίας με θέμα «Μελέτες μορφολογικών κανόνων δόμησης και αρχιτεκτονική κληρονομιά», για πρώτη φορά ο ΣΑΔΑΣ-Πανελλήνια Ένωση Αρχιτεκτόνων, οι ακαδημαϊκοί αρχιτέκτονες, το ΥΠΕΚΑ, οι μελετητές και η ΥΔΟΜ της Εκκλησίας (πρώην Ναοδομία) αφουγκράστηκαν ο ένας τον άλλον σε δημόσιο και ισότιμο διάλογο, με σκοπό να συμβάλουν όλοι ώστε το συγκεκριμένο πρόγραμμα μελετών να μην καταλήξει σε έτοιμες συνταγές, δηλαδή σε έναν «τσελεμεντέ» που θα μαγειρεύει στη θέση του «μάγειρα».

5. Όταν η «ευκαιρία» γίνεται άλλοθι: Επαναφορά της καταστροφής

Παρά τη δηλωμένη συναίνεση του υπουργείου για συνεργασία με όλους τους φορείς που εμπλέκονται στην άσκηση της Αρχιτεκτονικής και ενώ βρίσκεται σε εξέλιξη για πρώτη φορά η συνεργασία Πανελλήνιας Ένωσης Αρχιτεκτόνων, μελετητών, υπουργείου και πανεπιστημιακών στην κατεύθυνση της εξεύρεσης κοινών τόπων, και μάλιστα βρίσκεται στο στάδιο της σύνταξης των πορισμάτων, δημοσιεύματα (Η Καθημερινή, 9.2.2014) φέρουν τον αναπληρωτή υπουργό Περιβάλλοντος, αμέσως μετά τον πρόσφατο σεισμό στην Κεφαλονιά, να δηλώνει: «Μέσα στο επόμενο διάστημα θα επεξεργαστούμε τη δημιουργία ενός προτύπου με μορφολογικούς κανόνες για το νησί, με τη συμμετοχή της τοπικής κοινωνίας και των επιστημόνων. Θα κινηθούμε στο επιτυχημένο παράδειγμα της Νέας Φιλαδέλφειας».

Τη στιγμή, μάλιστα, που για κάθε αρχιτέκτονα είναι σαφές ότι το παράδειγμα της Νέας Φιλαδέλφειας οφείλει τις αρετές του στον πολεοδομικό του ιστό, στην κλίμακα των κτηρίων και όχι στους μορφολογικούς κανόνες.

6. Τι να κάνουμε

Απαραίτητη προϋπόθεση για αποφυγή του αδιέξοδου είναι το προφανές πλην όμως, δυστυχώς, δύσκολα κατανοητό:

Οι σεισμοί στους σεισμολόγους, η αρχιτεκτονική στους αρχιτέκτονες.

Ο ΣΑΔΑΣ-ΠΕΑ πιστεύει ότι αναγκαία και ικανή συνθήκη για την προστασία και ανάδειξη της Ακίνητης Πολιτιστικής και Φυσικής Κληρονομιάς είναι η εφαρμογή, μέσω του χωροταξικού, πολεοδομικού και αστικού σχεδιασμού, των αρχών της τέχνης και της επιστήμης που διέπουν τις κυρωμένες από τη χώρα μας συμβάσεις για την ευρωπαϊκή αρχιτεκτονική, την αρχαιολογική και τοπιακή κληρονομιά, και όχι η τάση επιβολής μιας στείρας νεοπαραδοσιακής εικόνας μέσω μορφολογικών κανόνων.

Σε κάθε περίπτωση, περιμένουμε τη σύνταξη των πορισμάτων της Επιστημονικής Ομάδας της 1ης συνάντησης συνΕργασίας της Ναυπάκτου..

Σημείωση

http://www.kathimerini.gr/752920/article/epikairothta/ellada/pws-h-katastrofh-8a-ginei-eykairia

Το άρθρο δημοσιεύθηκε στην Περιοδική Έκδοση “αρχιτέκτονες”, τεύχος 10, Μάρτιος 2014