Για τη Μπέττυ Βακαλοπούλου

(Μπατούμι Γεωργίας: Οκτώβρης 1924 – Αθήνα: Ιούλιος 2021)

Πέρυσι τον Ιούλιο έφυγε από κοντά μας η Μπέττυ Βακαλοπούλου και κανείς /καμιά μας δεν το κατάλαβε. Ωσάν αυτή η εμβληματική-αυστηρή και συνάμα αεικίνητη και πανταχού παρούσα μορφή-εικόνα συναδέλφου, απαραίτητη ψηφίδα στην κοινωνική τοιχογραφία και την τοιχογραφία των αγωνιζόμενων μηχανικών και αρχιτεκτόνων από τα χρόνια του Δεύτερου Παγκόσμιου Πολέμου και εφεξής, σιγά-σιγά ξεθώριασε και μετά το 2018 εξαφανίστηκε αθόρυβα.

Τη θλιβερή είδηση επιβεβαίωσε ο γιος της Τζιοβάννι Τζουλιάνο στα τέλη του Δεκέμβρη 2021.

Και όμως η Μπέττυ Βακαλοπούλου έχει αφήσει βαθύ αποτύπωμα στην κοινωνική και αρχιτεκτονική ιστορία της Ελλάδας.

Υπήρξε μια γυναίκα που έζησε μια πλούσια, δημιουργική, περήφανη και κάποτε επικίνδυνη ζωή, τιμώντας και το φύλο της και την επαγγελματική της ιδιότητα.

Γεννημένη το 1924 στο Μπατούμι της Γεωργίας (πρώην ΕΣΣΔ), με πατέρα από την Τραπεζούντα του Πόντου, ήρθε στην Ελλάδα με την πατρική της οικογένεια το 1930. Το 1944, ως φοιτήτρια με αντιστασιακή δράση στη Σχολή Αρχιτεκτόνων του ΕΜΠ, η Μπέττυ Βακαλοπούλου είχε συλληφθεί από τους SS και εξοριστεί στη Γερμανία. Σύμφωνα με πληροφορίες της βάσης δεδομένων της διεθνούς επιτροπής του Ravensbrück: Η Μπέττυ Βακαλοπούλου μεταφέρθηκε στο στρατόπεδο συγκέντρωσης του Ravensbrück τον Ιούνιο του 1944 όπου πήρε τον αριθμό κρατούμενου 41321. Μεταξύ της 1ης και 12ης Σεπτέμβρη του 1944 μεταφέρθηκε στο στρατόπεδο-δορυφόρο Buchenwald: Leipzig-HASAG.

Απελευθερώθηκε το 1945 και ήρθε στην Ελλάδα με σοβιετικό συρμό το καλοκαίρι του 1945.

Το 1948 αποφοίτησε με υποτροφία από τη Σχολή Αρχιτεκτόνων του ΕΜΠ. Ως υπότροφος του Ιταλικού Επιμορφωτικού Ινστιτούτου της Αθήνας το 1956, πραγματοποίησε στη Ρώμη σπουδές επιμόρφωσης και απέκτησε διδακτορικό τίτλο της Αρχιτεκτονικής Σχολής του Πανεπιστημίου της πόλης.

Στην Ιταλία εργάστηκε ως αρχιτέκτων μέχρι το 1962. Υπήρξε:

• Μέλος του ANIAI, ύστερα CNΑ (Εθνική Συνομοσπονδία Βιοτεχνιών και Μικρών και Μεσαίων Επιχειρήσεων) της Ιταλίας και του ΑΑ της Ρώμης.
• Μέλος του IN / ARCH (Εθνικού Ινστιτούτου Αρχιτεκτονικής) και ιδρυτικό μέλος του CNETO (Εθνικού Κέντρου Νοσοκομειακής Κτιριολογίας & Τεχνολογίας) Ιταλίας.
• Υπεύθυνη σύνταξης για τη Ρώμη του περιοδικού LaNuovaTecnicaOspedaliera.

Στην Ελλάδα άσκησε κατά κύριο λόγο ελεύθερο επάγγελμα. Για ένα χρονικό διάστημα αρχικά υπήρξε μέλος του ΕΔΠ του ΕΜΠ. Παράλληλα εργάστηκε με συμβάσεις στο Δημόσιο και σε φορείς του Δημοσίου (υπουργείο Υγείας, νοσοκομείο «Ευαγγελισμός», ΙΚΑ και υπουργείο Πολιτισμού). Διετέλεσε επί σειρά ετών σύμβουλος σε υπουργεία, ιδιαίτερα στο ΥΠΠΟ, στον Πολιτιστικό Οργανισμό του Δήμου της Αθήνας και στο Υπουργείο Υγείας & Πρόνοιας.

Σε όλη τη διάρκεια της επαγγελματικής της καριέρας ανέπτυξε έντονη συνδικαλιστική και κοινωνική δραστηριότητα.

• Ως μέλος του ΕΔΠ του ΕΜΠ, εργάστηκε στο ΕΜΠ για τέσσερα ακαδημαϊκά έτη έως το 1967, οπότε και παραιτήθηκε λόγω της δικτατορίας (έδρα Αρχιτεκτονικών Συνθέσεων Ι. Δεσποτόπουλου και Πολεοδομίας Αντώνη Κριεζή).
• Το διάστημα 1974-1975 διετέλεσε σύμβουλος του ΥΠΠΟ (τότε ΥΠΠΕ) για τον πολεοδομικό και κτιριακό έλεγχο κηρυγμένων οικισμών και κτιρίων. Με εντολή του τότε Γενικού Διευθυντή του ΥΠΠΕ Δημήτρη Λαζαρίδη, ήταν η εισηγήτρια για το σχέδιο συγκρότησης-στελέχωσης των Νεωτέρων Μνημείων, μεταφέροντας την εμπειρία που είχε αποκτήσει στην Ιταλία.
• Από το 1998 ως το 2002 ήταν σύμβουλος του Πολιτιστικού Οργανισμού του Δήμου Αθηναίων.
• Συνέβαλε –στο πλαίσιο της ΕΠΑ– στον εμπλουτισμό των προδιαγραφών των πολεοδομικών μελετών με προτάσεις, υποδείγματα χαρτών & κειμένων, που υιοθετήθηκαν από το ΥΠΕΧΩΔΕ (1983-1993).
• Από το 1994-2004 συμμετείχε σε ειδικές επιτροπές του ΥΠΕΧΩΔΕ για την επεξεργασία θεσμών και προδιαγραφών, για τον πολεοδομικό σχεδιασμό και τις μελέτες του Δημοσίου.

Ακόμα ως δραστήριο μέλος του ΤΕΕ:

• Υπήρξε εκπρόσωπος του ΤΕΕ (1982-1988) στο Κεντρικό Συμβούλιο Υγείας.
• Από το 2001 το εκπροσώπησε σε επιτροπές επεξεργασίας θεσμών και προδιαγραφών, καθώς και κρίσης αρχιτεκτονικών και κατασκευαστικών διαγωνισμών.
• Την περίοδο 1994-2004 το εκπροσώπησε σε επιτροπές κρίσης μελετών και μελετο-κατασκευών Ολυμπιακών έργων.
• Είχε εκλεγεί Μέλος της Αντιπροσωπείας του ΤΕΕ για 4 θητείες, αντιπρόεδρος της Αντιπροσωπείας επί μια τετραετία.

Το πλούσιο αρχιτεκτονικό -και εν πολλοίς πρωτοποριακό- της έργο (στο πλαίσιο του ύστερου μοντέρνου κινήματος) καλύπτει ένα ευρύ πεδίο μελετών και έργων και περιλαμβάνει:

Κτιριακές μελέτες οι οποίες ήταν και το βασικό αντικείμενο του γραφείου της μέχρι το 1983 και αφορούσαν:

• Μελέτες και επιβλέψεις ή αυτεπιστασίες ιδιωτικών έργων, ως επί το πλείστον ανεγέρσεις νέων κτιρίων κατοικιών και αποκαταστάσεις παλαιών.
• Μελέτες και επιβλέψεις κτιρίων υγείας και βρεφονηπιακών σταθμών, τόσο με την ιδιότητα της υπαλλήλου, όσο και του ελεύθερου επαγγελματία από αναθέσεις του Δημοσίου και Ν.Π.Δ.Δ,
• καθώς επίσης και κτιριακές μελέτες στα πλαίσια Αρχιτεκτονικών Διαγωνισμών.

Από το 1983 και ύστερα ασχολήθηκε κυρίως με πολεοδομικές μελέτες, θέλοντας να στηρίξει –όπως είχε αναφέρει η ίδια– «επιστημονικά και συνδικαλιστικά τον Πολεοδομικό Σχεδιασμό και την ΕΠΑ». (Βακαλοπούλου, 2011.)

Είναι χαρακτηριστική η αρχιτεκτονική ματιά της στον πρόλογο του βιβλίου της Επιλογές Θεωρητικές-Συνθετικές Τεχνικές:

«Μακριά από μένα διατυπώσεις που μετατρέπουν την αρχιτεκτονική σε “ομφαλό” της κοινωνίας, με φιλοσοφικές προεκτάσεις για την ίδια ή για τον αρχιτέκτονα, αποκομμένες από τον ιστορικό και κοινωνικό περίγυρο, τα διαθέσιμα υλικά, τη διαθέσιμη τεχνολογία και τεχνογνωσία. Όσο κι αν δεν ξεχνώ ότι από τον Ηomo erectuς ως τον Ηomo sapiens, αν πρώτη ανάγκη ήταν η τροφή, δεύτερη η στέγη». (Βακαλοπούλου, 2011.)

Το συγγραφικό έργο που μας άφησε είναι πλούσιο :

Υπήρξε συγγραφέας του βιβλίου: Κτιριακά Έργα – Επιλογές, εκδ. ΤΕΕ, 2011, ενώ κείμενά της έχουν δημοσιευτεί σε αρχιτεκτονικά περιοδικά και τεχνικά έντυπα.

Έχει συγγράψει επίσης ένα πολιτικό βιβλίο, ενώ έχει μεταφράσει λογοτεχνικά έργα από τα ιταλικά στα ελληνικά, καθώς και πολιτικο-θεωρητικά βιβλία. Συχνά έχει αρθρογραφήσει στον έντυπο ημερήσιο και περιοδικό τύπο για κοινωνικά και πολιτικά ζητήματα.

Το 2003, με την ευκαιρία της συμπλήρωσης ογδόντα χρόνων από την ίδρυση του ΤΕΕ, τιμήθηκε, παρουσία του Προέδρου της Δημοκρατίας Κωστή Στεφανόπουλου, από τον πρόεδρο του Τεχνικού Επιμελητηρίου για τον αντιστασιακό της αγώνα και την επαγγελματική και συνδικαλιστική προσφορά της.

Το Μάρτιο του 2015, σε ειδική εκδήλωση που έγινε στη Βουλή, με πρωτοβουλία της προέδρου της Βουλής Ζωής Κωνσταντοπούλου, προς τιμήν διαπρεπών γυναικών που έχουν διακριθεί στον αγώνα για ελευθερία, Δημοκρατία, δικαιοσύνη, δικαιώματα, αξιοπρέπεια, η Μπέττυ Βακαλοπούλου τιμήθηκε ως αγωνίστρια της Εθνικής Αντίστασης.

Στις 17 Απριλίου 2016, στο πλαίσιο της 71ης επετείου από την απελευθέρωση του στρατοπέδου του Ράβενσμπρουκ (30 Απριλίου 1945), η Μπέττυ Βακαλοπούλου συμμετείχε στην εκδήλωση τελετής μνήμης για τις Ελληνίδες του στρατοπέδου αυτού, όπου και έγιναν τα αποκαλυπτήρια τιμητικής πλάκας από τον υπουργό Πολιτισμού Νίκο Ξυδάκη.

Η Μπέττυ υπήρξε μια από τις πρωτοπόρες γυναίκες αρχιτέκτονες, ανοίγοντας το δρόμο στην κοινωνική, επιστημονική και επαγγελματική χειραφέτηση των Ελληνίδων, αποτελώντας πρότυπο τόσο για τη γενιά της όσο και για τις επόμενες. Αγωνίστρια της ελευθερίας, της κοινωνικής δικαιοσύνης και χειραφέτησης, με αρχιτεκτονικό όραμα σε όφελος της κοινωνίας.

Ας είναι το παράδειγμά της πηγή έμπνευσης, δημιουργίας και φωτεινής ζωής για όλες τις επόμενες και τους επόμενους.

15 Ιανουαρίου 2022

Πηγή πληροφοριών

• ΨΗΦΙΑΚΟ ΑΡΧΕΙΟ ΕΛΛΗΝΙΔΩΝ ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΩΝ 1923-1981: www.femarch.gr