γράφει η Λίνα Στέργιου

Σύμφωνα με τον Tomlinson, η παραγωγή εθνικών πολιτιστικών ταυτοτήτων υπήρξε από τον 18ο αιώνα ο πιο επιτυχημένος τρόπος ενορχήστρωσης του ανήκω. Σήμερα αποτελεί μια μορφή πολιτιστικής ισχύος και εργαλείο αντίστασης στις ομογενοποιητικές δυνάμεις της παγκοσμιοποίησης, ενώ σταδιακά εξελίσσεται σε μια ιδιαίτερα σύνθετη διαδικασία στην οποία διεισδύουν ποικίλες κατηγορίες μέσα από τις οποίες η ταυτότητα κατασκευάζεται, όπως η θρησκεία, η γλώσσα, η τάξη, το φύλο, η ηλικία, η ιδεολογία κ.λπ. Για τον Tomlinson, η εθνική πολιτιστική ταυτότητα δημιουργείται βάσει συγκριτικών σχέσεων, είναι συχνά πρόσκαιρη, ασταθής και πολλαπλή.

Οι ανακοινώσεις μεγαλόπνοων πολεοδομικών παρεμβάσεων στην Αθήνα –όπως πρόσφατα για το Rethink Athens, τις αναπλάσεις στην περιοχή του Μεταξουργείου αλλά και για τη λεωφόρο Συγγρού– επαναφέρουν στο προσκήνιο μια ξεχασμένη εργασία συμβολικής διάστασης, τη δημιουργία μιας σύγχρονης πολιτιστικής ταυτότητας μέσω πολιτικών-πολιτιστικών εντολών: για την αναδιαμόρφωση μιας πολιτιστικής αυτοσυνείδησης με επιλεγμένα χαρακτηριστικά που ανήκουν σε μια χώρα που ζει το παρόν της, για την ανάδειξη της πολιτιστικής ιδιομορφίας της Αθήνας σε μια διεθνή ατζέντα πόλεων και για τη συγκρότηση μιας συλλογικής ταυτότητας που αντανακλά τις ποικίλες ομάδες των πολιτών της. Οι πρόσφατες διαδηλώσεις στη Κωνσταντινούπολη με αφορμή την ανάπλαση της πλατείας Ταξίμ υπενθυμίζουν ότι οι εντολές αυτές δεν συνυπάρχουν απαραίτητα αρμονικά. Στον κεντρικό σχεδιασμό για μια νεο-οθωμανική συντηρητική τουρκική πολιτιστική ταυτότητα αντιτίθεται ένα από κάτω προς τα πάνω, πλουραλιστικό, κυρίως νεανικό, λιγότερο ισλαμιστικό όραμα για μια Τουρκία ως σύγχρονη δημοκρατία. Στην Ελλάδα όμως μια εθνική πολιτιστική ταυτότητα (σε ενικό ή πληθυντικό) που διαπνέει σε συμβολικό επίπεδο τα νέα έργα της Αθήνας δεν είναι ακόμα διακριτή. Ενώ η δημιουργία μιας «ταυτότητας των πολιτών» –αυτού που με πολιτικούς όρους ονομάζουμε «δικαίωμα όλων στη πόλη» και με πολεοδομικούς «αποφυγή gentrification»– δεν έχει ακόμα βρει τα κατάλληλα εργαλεία. Στις νέες πολεοδομικές παρεμβάσεις η ακούσια οικονομική έξωση ευάλωτων πολιτών ως αποτέλεσμα των διαδικασιών της ανάπλασης είναι πιθανή. Όπου όμως ο κρατικός φορέας δεν προβλέπει σημαντικό προϋπολογισμό για την προσφορά εξισορροπητικών κοινωνικών μέτρων, πόρων για αποζημιώσεις από επεμβάσεις στην ιδιοκτησία και αυστηρών περιοριστικών κανόνων προς όσους εμπλέκονται στις αναπλάσεις, ή όπου φορέας είναι ιδιώτης, οι συμμετοχικές διαδικασίες δημιουργούν ικανές προϋποθέσεις αντίδρασης στο gentrification.

Σε χώρες όπου ιστορικά απουσιάζει το κράτος πρόνοιας, όπως στις ΗΠΑ, η εμπειρία τέτοιων συμμετοχικών διαδικασιών και δημόσιων διαβουλεύσεων είναι εκτενής. Παράδειγμα αποτελεί το έργο «Atlantic Yards», το μεγαλύτερο αναπτυξιακό έργο αστικής ανάπλασης στο Μπρούκλιν της Νέας Υόρκης, που ξεκίνησε με μια επίσημη ανακοίνωσή του το 2003. Η πρωτοβουλία και υλοποίηση ανήκει σε ιδιώτη, στην κατασκευαστική και επενδυτική εταιρεία Forest City Ratner Companies (FCRC), και ο πολεοδομικός σχεδιασμός στον Frank Gehry. Στην επιφάνεια των 89.000 τ.μ. του έργου –ως σήμερα με ιδιωτικά κτίσματα κατοικιών και μικρών επιχειρήσεων, και δημόσιες οδούς– η FCRC προτείνει την κατασκευή, διαχείριση και αξιοποίηση νέων κατοικιών εμβαδού 540.000 τ.μ. (6.430 διαμερίσματα σε 16 πύργους ύψους 20 ως 55 ορόφων), μιας αρένας (Barclays Center) αθλητικών και ψυχαγωγικών λειτουργιών 60.750 τ.μ., εμπορικών χώρων 22.230 τ.μ., χώρων γραφείων 30.240 τ.μ. και ανοικτών δημόσιων χώρων 32.363 τ.μ. Το κόστος του έργου ανέρχεται σε 4,9 δισ. δολάρια. Η FCRC λαμβάνει άμεση κρατική επιδότηση 300 εκ. και έμμεση, σε ιδιοκτησία, περίπου 100 εκ. Αγοράζει το μεγαλύτερο τμήμα της ιδιοκτησίας της περιοχής με το καθεστώς της αναγκαστικής απαλλοτρίωσης, ενώ το υπόλοιπο δίδεται από το Δημόσιο. Αυτά αποτελούν προνόμια που παρέχει το κράτος στη FCRC ως αντιστάθμισμα μιας σειράς υποχρεώσεων λειτουργίας της προς όφελος της ανάπτυξης της κοινωνικής και οικονομικής ζωής των κατοίκων, τήρησης αυστηρών περιβαλλοντικών κανόνων και όρων διαχείρισης του έργου. Εκτός των κερδών από τη δημιουργία φορολογικών εσόδων 5 δισ. στα επόμενα 30 χρόνια, θέσεων εργασίας και την πιστοποίηση LEED (Leadership in Energy and Environmental Design), δεν θα ήταν δυνατόν το κράτος να έρθει σε μια βέλτιστη προς όλες τις δυνατές πλευρές συμφωνία με τη FCRC αν δεν υπήρχε μια έντονη και διαρκής πίεση των πολιτών – μέσω τοπικών και μη συλλόγων, και μη κερδοσκοπικών οργανώσεων.  Αποτέλεσμα των προσπαθειών αυτών είναι το πρώτο στην ιστορία των ΗΠΑ Community Benefits Agreement (CBA), που υπογράφηκε το 2005.

Με το σύμφωνο αυτό της FCRC με οκτώ τοπικές οργανώσεις, που αντιπροσωπεύουν τους κατοίκους της περιοχής, η FCRC δεσμεύτηκε για την παροχή μιας σειράς προνομίων στους κατοίκους του Μπρούκλιν. Πρώτον, ως προς τη δημιουργία θέσεων εργασίας: την κατασκευή του έργου από κατοίκους της περιοχής, με έμφαση στα χαμηλά εισοδήματα. Κατ’ ελάχιστον 35% θα αφορά μειονότητες και τουλάχιστον 10% γυναίκες. Ακόμα, τη δημιουργία προγραμμάτων μαθητείας τεχνικών αρτιοτήτων που απαιτούνται στην κατασκευή του έργου αλλά και την πρόσληψη εργατικού δυναμικού που προέρχεται από τα εργατικά συνδικάτα. Δεύτερον, ως προς τη δημιουργία κοινωνικής κατοικίας: 2.250 διαμερίσματα, το 30% του συνόλου, θα απευθύνονται σε χαμηλά και μεσαία εισοδήματα σε μόνιμη βάση, εκ των οποίων το 10% σε ηλικιωμένους. Τρίτον, ως προς τις συμβαλλόμενες στο έργο επιχειρήσεις: πριν την κατασκευή, τουλάχιστον 5% των συμβάσεων (μεταφρασμένων σε δολάρια) θα δοθεί σε επιχειρήσεις που ανήκουν σε μειονότητες και τουλάχιστον 3% σε επιχειρήσεις που ανήκουν σε γυναίκες. Ενώ κατά την κατασκευή τουλάχιστον 20% των συμβάσεων θα δοθεί σε επιχειρήσεις που ανήκουν σε μειονότητες και τουλάχιστον 10% σε επιχειρήσεις που ανήκουν σε γυναίκες. Προβλέπεται ακόμα η ενίσχυση της επιχειρηματικότητας των μειονοτήτων και των γυναικών μέσω πιστωτικών προγραμμάτων, δανείων και τεχνικής υποστήριξης. Τέταρτον, ως προς τις παροχές η FCRC δεσμεύτηκε για τη δημιουργία και λειτουργία κέντρου υγείας καθώς και εγκαταστάσεων φροντίδας παιδιών, νέων και ηλικιωμένων. Τέλος, ακολουθεί μια σειρά περιοριστικών κανόνων ως προς την περιβαλλοντική προστασία και διαχείριση του έργου.

Με αυτούς τους ειδικούς όρους εγκρίθηκε το 2006 το Atlantic Yards από το ελεγκτικό συμβούλιο της Πολιτείας της Νέας Υόρκης, ενώ νέοι όροι οδήγησαν σε αναθεώρηση το 2009. Προβλήματα που ανακύπτουν διαρκώς στην πολυετή πορεία του έργου γίνονται αντικείμενο διαβουλεύσεων ή και αγωγών από τις οργανώσεις των τοπικών συλλόγων. Σήμερα αντικείμενο διαμαρτυριών αποτελούν η μείωση των προβλεπόμενων θέσεων εργασίας και η αναποτελεσματικότητα πρόσληψης τοπικού εργατικού δυναμικού από την FCRC. Κυρίως όμως η καθυστέρηση παράδοσης του έργου από 10 σε 25 χρόνια – με συνέπειες την ανάγκη επιμήκυνσης της μελέτης περιβαλλοντικών επιπτώσεων, την επιβάρυνση στην καθημερινότητα των κατοίκων αλλά και τη δυσκολία επανεγκατάστασης των απομακρυσμένων με αναγκαστική απαλλοτρίωση κατοίκων και επαγγελματιών. Το έργο θα ολοκληρωθεί το 2034. Το Barclays Center, σχεδιασμένο από τους AECOM και SHoP Architects, λειτούργησε τον Σεπτέμβριο του 2012, και ένα από τα συγκροτήματα κατοικιών, το B2, σχεδιασμένο από τους SHoP Architects, θα παραδοθεί το καλοκαίρι του 2014.

Η αντανάκλαση όλης της κοινωνίας των πολιτών, των ποικίλων ομάδων και κοινοτήτων που συγκροτούνται σύμφωνα με διαφορετικά χαρακτηριστικά –εθνικά, θρησκευτικά, γλώσσας, ηλικιακά, ταξικά, φύλου, ιδεολογίας– στην πόλη είναι ένα σημαντικό και σύνθετο ζήτημα που δεν επιτρέπει μονοσήμαντες ερμηνείες. Μία μόνο διάστασή του, και επικεντρωμένη σε αστικές αναπλάσεις, αποτελεί η αποφυγή εκτόπισης των ευάλωτων ομάδων πολιτών. Ποιοι όμως και πόσοι έχουν το δικαίωμα του πολίτη στην Ελλάδα; Πώς επηρεάζει η ελλιπής μεταναστευτική πολιτική το ζήτημα αυτό; Μπορούν όλες οι θρησκευτικές ομάδες να ασκήσουν τα λατρευτικά τους δικαιώματα; Το δικαίωμα στην πόλη διαφορετικών κοινωνικών ομάδων είναι ένα σημαντικό στοίχημα στις εκκολαπτόμενες πολεοδομικές παρεμβάσεις στην Αθήνα. Ακόμα και αν το ζήτημα είναι ευρύτερο, πολιτικό, η προσέγγισή του στην πολεοδομική του διάσταση θα μπορούσε εν μέρει να διαμορφώσει μια νέα συλλογική πολιτιστική ταυτότητα, τουλάχιστον τη δημοκρατική.

Σημείωση

1. Κυρίως της αστικής μη κερδοσκοπικής εταιρείας Develop – Don’t Destroy Brooklyn, που απαρτίζεται από τους 20 τοπικούς συλλόγους, υποστηρίζεται από άλλους 51, έχει 800 εθελοντές και 3.500 ανεξάρτητους δωρητές, και του BrooklynSpeaks, μιας ονομασίας που περιλαμβάνει 9 τοπικούς συλλόγους με τουλάχιστον 6.000 ανεξάρτητους υποστηρικτές.

Το άρθρο δημοσιεύθηκε στην  Περιοδική Έκδοση, τεύχος 03, Ιούνιος 2013