γράφει η Γεωργία Αλεξανδρή, Ανθρωπογεωγράφος

Ή αλλιώς «rethink gentrification»

Τον τελευταίο καιρό όλο και αυξάνονται οι φωνές (από πολιτικούς, πολεοδόμους, αρχιτέκτονες, δημοσιογράφους, τραπεζικούς και επενδυτές) που ζητούν να ξανα-σκεφτούμε την Αθήνα (rethink Athens), να επαν-εκκινήσουμε την Αθήνα (relaunch Athens) ή να επανα-χαρτογραφήσουμε γειτονιές της πόλης (remap). Τα επιχειρήματα που προβάλλονται τονίζουν ότι πρέπει να επιστρέψει η κατοικία –συγκεκριμένο είδος της όμως– στην πόλη, να γίνουν παρεμβάσεις ώστε οι παραβατικές συμπεριφορές να εξαλειφθούν.

Ο δήμαρχος της πόλης, ενισχύοντας τη φοβική λογική που αναπαράγεται από τα ΜΜΕ, υπογραμμίζει ότι, αν δεν αντιμετωπιστεί το μεταναστευτικό πρόβλημα και δεν αποκατασταθεί το αίσθημα της ασφάλειας στο κέντρο της πόλης, τότε ο κόλαφος εγκατάλειψης και δυστυχίας θα διαιωνιστεί.¹ Ορμώμενος από την «ανησυχία» του για την κατάσταση, προωθεί στο Δήμο Αθηναίων συνεργασίες με επενδυτές (βλέπε παράδειγμα Jessica με την εταιρεία Oliaros για την περιοχή του Μεταξουργείου) στη λογική των ΣΔΙΤ,² με χαμηλότοκο τραπεζικό δανεισμό, υπερτονίζοντας ότι τα οικονομικά του δήμου είναι αρνητικά και ότι οι ιδιωτικές επενδύσεις στο δομημένο περιβάλλον αποτελούν το μέλλον της ανάπτυξης για την πόλη. Για να μπορέσουν όμως να ευοδωθούν οι επενδύσεις αυτές, συνεχίζει τη συνεργασία του με το Υπουργείο Προστασίας του Πολίτη για το «σκούπισμα» του δήμου, δηλαδή την κοινωνική εκκαθάριση όποιου ενοχλεί: μετανάστης/τρια χωρίς χαρτιά, εξαρτημένος/η χρήστης ουσιών, οροθετικός/ή, εκδιδόμενη γυναίκα (προφανώς μεθαύριο η λίστα εκκαθάρισης επεκτείνεται και συμπεριλαμβάνει πορείες και όποιον/α γενικότερα διεκδικεί το δικαίωμα –κατοικίας, εργασίας, σκέψης– στην πόλη).

Γιατί όμως γίνεται αυτός ο λόγος περί επενδύσεων και αναπλάσεων ή αναζωογόνησης του κέντρου της πόλης αυτή τη χρονική στιγμή; Σε ποια σημεία της πόλης και σε ποιον αναφέρονται οι αισθητικές παρεμβάσεις που προωθούνται;

Καλύτερο είναι να μην κρυβόμαστε πίσω από τις λέξεις με αρχικά συνθετικά «επανα-».

Το κέντρο της πόλης κατοικείται. Μάλλον όμως κατοικείται από αυτούς που ενοχλούν το δήμο, τους επενδυτές και την αστική τάξη στην προσπάθειά της να επιστρέψει στο κέντρο της πόλης. Και αυτές οι ομάδες, είτε πρόκειται για μετανάστες με ή χωρίς χαρτιά είτε για ντόπιους που απλώς δεν είχαν την οικονομική δυνατότητα να ακολουθήσουν τους γηγενείς στα προάστια, πρέπει με κάποιον τρόπο να εκτοπιστούν, να φύγουν από το κέντρο. Ο κύκλος της υποβάθμισης οξύνεται με τη βοήθεια της κρατικής αδράνειας και ανοχής.

Στη διαδικασία gentrification, η υποβάθμιση του κέντρου της πόλης δημιουργεί ταυτόχρονα και τις συνθήκες για την επανεπένδυση σε αυτό (Smith 1996). Στη βάση της δημιουργικής καταστροφής του καπιταλισμού (Harvey 2007), το κεφάλαιο κινείται στο χώρο σύμφωνα με τις πιο αποδοτικές επενδύσεις (Harvey 1989). Οι φθίνουσες αποδόσεις των επενδύσεων στα προάστια ωθούν το κεφάλαιο στο κέντρο της πόλης και στην αναδιαμόρφωσή του για την προσέλκυση των πιο εύπορων κοινωνικών ομάδων. Άλλωστε αυτές οι ομάδες μπορούν να αποφέρουν στην τοπική αυτοδιοίκηση περισσότερα έσοδα μέσω των καταναλωτικών τους συνηθειών και των δημοτικών τελών.

Η ωραιοποίηση του κέντρου της Αθήνας μέσα από δενδροφυτεύσεις, ενεργειακούς σχεδιασμούς κτηρίων, ποδηλατοδρομήσεις ή πεζοδρομήσεις δεν απευθύνεται στους υπάρχοντες κατοίκους. Αν απευθύνονταν όντως σε όλους τους κατοίκους, αυτές οι παρεμβάσεις θα είχαν γίνει προ πολλού, και μάλιστα με κοινωνικούς όρους στις πλέον υποβαθμισμένες περιοχές, όχι μόνο του κέντρου αλλά όλης της πόλης.

Στην παρούσα συγκυρία, αυτό που επιζητείται είναι η ενεργοποίηση των οικονομικών δυνάμεων, μέσα από επενδύσεις του ιδιωτικού τομέα στο δομημένο περιβάλλον, και η μετεγκατάσταση των μεσαίων τάξεων στο κέντρο της πόλης.

Τον καιρό της οικονομικής ύφεσης και της κοινωνικής αποσάθρωσης είναι κακό αυτό;

Ας ξανασκεφτούμε λοιπόν. Τα όποια οικονομικά οφέλη (επενδύσεις και νέες θέσεις εργασίας) θα προκύψουν για σύντομο χρονικό διάστημα χωρίς πολλαπλασιαστικές επιδράσεις. Μακροπρόθεσμα, αυτό που θα αναπτυχθεί στο κέντρο της πόλης είναι οι κερδοσκοπικές συμπεριφορές. Δηλαδή αυξήσεις στην αξία της γης, στις τιμές των ακινήτων, επικράτηση «καλύτερων και πιο αποδοτικών» χρήσεων γης. Οι πιο ευάλωτες κοινωνικές ομάδες, μην μπορώντας να ανταποκριθούν στο αυξημένο κόστος ζωής, που εκφράζεται μέσα από τις αυξήσεις στα ενοίκια ή την αντικατάσταση των μαγαζιών που τους εξυπηρετούν από γκουρμέ σουπερμάρκετ, εστιατόρια και βιολογικά μαγαζιά, αναγκάζονται να υποχωρήσουν. Κοινώς τρέπονται σε εκτοπισμό. Τη θέση τους λαμβάνουν οι μεσαίες τάξεις. Την υπεραξία που παράγεται καρπώνονται συγκεκριμένες επενδυτικές πολιτικές και κοινωνικές ομάδες, ενώ τα κοινωνικά προβλήματα που δημιουργούν οι κερδοσκοπικές συμπεριφορές στη γη προστίθενται στον κατάλογο των προβλημάτων που έχει να αντιμετωπίσει η πόλη.

To gentrification, που αποτελεί τη βάση των αρχικών συνθετικών «επανα-», εμφανίζεται ως η λύση για τα προβλήματα της πόλης. Μήπως όμως αποτελεί τον δούρειο ίππο της αστικής τάξης για τη διεκδίκηση του κέντρου της πόλης και τη διαμόρφωση καθημερινών συνθηκών για λίγους και εκλεκτούς;

Οι διαδικασίες του gentrification, όπως εκτυλίσσονται σε διάφορες γεωγραφίες, είτε πρόκειται για πόλεις της Ευρώπης, της ηπείρου της Αμερικής ή της Ασίας, αποδεικνύουν τη βιαιότητα των νεοφιλελεύθερων πολιτικών στο χώρο και τη χωροκοινωνική αδικία των πόλεων. Ο εκτοπισμός των ευάλωτων κοινωνικά ομάδων αποτελεί ευρύτερο κοινωνικό πρόβλημα, που αναδύεται με διάφορες μορφές. Το gentrification δεν αποτελεί καμία λύση, αλλά μάλλον το αντίθετο. Ίσως, πέρα από το γρήγορο κέρδος, στη λογική του όποιου σχεδιασμού θα ήταν καλό να εισαχθούν οι κοινωνικοί παράγοντες και η μακροχρόνια σκέψη και αναφορά. Διαφορετικά, ελλοχεύει ο κίνδυνος συσσώρευσης της χωρικής και κοινωνικής αδικίας και της διαμόρφωσης συνθηκών έκρηξης στο κέντρο της πόλης. Οι πρόσφατες εξεγέρσεις στην Κωνσταντινούπολη δεν είναι μακριά…

Σημειώσεις

1. «Χαιρετισμός δημάρχου Αθηναίων Γ. Καμίνη στην ημερίδα με θέμα την εγκληματικότητα στο κέντρο της Αθήνας», 14 Μαρτίου 2012, διαθέσιμο στο: https://www.cityofathens.gr/node/19862.

2. Συμπράξεις Δημόσιου και Ιδιωτικού Τομέα.

Αναφορές

Harvey, D. (2007), «Neoliberalism as creative destruction», The Annals of the American Academy of Political and Social Science 610 (1), σελ. 22-45.

Harvey, D. (1989), «From managerialism to entrepreneurialism: the transformation of urban governance in late capitalism», Geografiska Annaler. Series B, Human Geography 72 (2), σελ. 3-17.

Smith, N. (1996), The New Urban Frontier: Gentrification and the Revanchist City, Routledge: Oxon, New York.

Το άρθρο δημοσιεύθηκε στην  Περιοδική Έκδοση, τεύχος 03, Ιούνιος 2013