Eικ. 1: Πινακάτες. Επίστεψη του χωριού με νεοπηλιορείτικο σπίτι

Από την 1η Επιστημονική συνάντηση συνΕργασίας «Μελέτες μορφολογικών κανόνων δόμησης και αρχιτεκτονική κληρονομιά»

γράφει ο Γιάννης Κίζης, αρχιτέκτων, καθηγητής ΕΜΠ

1. Προστασία της παράδοσης και σύγχρονη αρχιτεκτονική

Nέα δόμηση σε παλιούς οικισμούς: οι περισσότερες ως τώρα επεμβάσεις άφησαν προβληματισμούς ανοιχτούς. Τοπία βιασμένα, ή κτίσματα νεοπαραδοσιακά, κίβδηλα. (εικ. 1)

Η προστασία των ιστορικών οικισμών στηρίζεται, ταυτόχρονα, τόσο στη διαφύλαξη όσο και στην αναπαραγωγή του μηνύματός τους. Τη διαφύλαξη την αναλαμβάνει η αποκατάσταση του αυθεντικού κτηριακού αποθέματος. Δυστυχώς, όμως, κινδυνεύουμε περισσότερο από τις στρεβλές «αποκαταστάσεις» παρά από τα καινούρια κτήρια…

Η αναπαραγωγή του μηνύματος επαφίεται στην ανοικοδόμηση· οι ιστορικοί οικισμοί και τα μνημεία τους θα νεκρωθούν αν δεν πλαισιωθούν από σύγχρονες κατασκευές, αν δεν δεχτούν νέα ζωή. Με το λεπτό εγχείρημα της σύνθεσης του παρελθόντος με το παρόν.

2. Η «ελληνικότητα»

Οι τέχνες έχουν κατά καιρούς υπηρετήσει ιδεολογήματα συμπύκνωσης της εθνικής ταυτότητας: στην Ελλάδα το ρόλο αυτόν τον έπαιξαν κυρίως ο νεοκλασικισμός και η επιστροφή στις ρίζες της «λαϊκής» παράδοσης, τόσο προπολεμικά όσο και μεταπολεμικά.

Η αρχιτεκτονική υποχρεωτικά παρεμβαίνει στον δημόσιο βίο. Εγκαθιστά προηγούμενα που στο κοινό μορφοποιούνται σαν στερεότυπα. Όταν η αρχιτεκτονική προβαίνει σε ρηχές αναγνώσεις της «ελληνικότητας», εκτρέπεται σε ανιστόρητη μυθοπλασία. Θεσμοθετεί κανόνες και κτίζει με μορφολογία που ποτέ δεν έχει καταγραφεί στην αρχιτεκτονική ιστορία του τόπου, «βελτιώνοντας» το παρελθόν. (εικ. 2)

Αξίζει να σκύψουμε προσεκτικότερα πάνω σε διαχρονικές αξίες, να ανοίξουμε διάλογο με την πραγματική ιστορία του τόπου μας και να προσπαθήσουμε να σχεδιάσουμε την ειλικρινή αρχιτεκτονική που του αξίζει. Τότε θα κατανοήσουμε ότι δεν είναι θέμα «στυλ», που ενδεχομένως επιτάσσουν κάποιοι ειδικοί όροι δόμησης, αλλά αίτημα συλλογικής αποδοχής της ρήσης του Σολωμού: «Το έθνος πρέπει να μάθη να θεωρή Εθνικόν ό,τι είναι Αληθές».

3. Οι ειδικοί όροι δόμησης

Κανείς βεβαίως δεν θα ήθελε τα πηλιορείτικα παλιά χωριά να χάσουν ό,τι έχει απομείνει από την αυθεντική δομή τους, που εκφράζεται, κυρίως, από τη σχέση χτισμένου κι άχτιστου. Ούτε να αλλοιωθεί η κλίμακα και η ιεράρχηση των δομημένων όγκων, η τυπολογία των σχημάτων και η «πέμπτη όψη» των πλακοσκέπαστων στεγών, που σχηματοποιεί το νόημα της κοινότητας. Τα λίγα σωζόμενα γνήσια δείγματα της παλιότερης αρχιτεκτονικής, αρχοντικά και πυργόσπιτα, ή οψιμότερα αιγυπτιώτικα, νεοκλασικά νοικοκυρόσπιτα και λαϊκά χωριατόσπιτα, μαρτυρούν μιαν απίστευτη εξελικτική ανανέωση, με ανοικοδομήσεις φυσιολογικές, που τις υπαγόρευε η οικονομία και η τεχνική κάθε περιόδου. (εικ. 3) Η αναπτυξιακή πλημμυρίδα των τελευταίων τριάντα χρόνων, όμως, βαθμιαία κατασκεύασε ανιστόρητο σκηνικό με «νεοπαραδοσιακές» βίλες. Τι έφταιξε γι’ αυτό; Πιστεύω, και το πλαίσιο προστασίας, που ενθάρρυνε αυτόν τον εξευτελισμό, διότι έριξε το βάρος σε επιμέρους μορφικά χαρακτηριστικά χωρίς να ορίζει τι νοείται ως «παραδοσιακό πρότυπο».

Άραγε, το κακό θα συνεχιστεί με παρόμοιους «μορφολογικούς» κανόνες, που σαν Λερναία Ύδρα ξαναφυτρώνουν, προτεινόμενοι από επαγγελματικά γραφεία λίγων (;) ημιμαθών λαϊκιστών της προστασίας; Που απειλούν να προστατέψουν από τη δημιουργική αρχιτεκτονική όλα τα χωριά μας, ώστε κανένα να μη γλιτώσει από το νεοπαραδοσιακό φκιασίδωμα;!

Ανεχόμαστε, πια, την επικράτηση της ασχήμιας παντού. Όχι της έλλειψης σπουδαίας αρχιτεκτονικής αρετής, αλλά της απουσίας σχήματος και μόνον. Οι ελληνικοί οικισμοί είναι ά-σχημοι γιατί έχασαν τα απλά σχήματα των παλιότερων κτηρίων τους. Μα το πρώτο ζητούμενο για την ένταξη ενός νέου κτηρίου είναι το σχήμα. Ας ξαναδούμε ποια σχήματα διαμόρφωσαν το οικιστικό τοπίο: πυραμίδες στεγών, κτηριακά πρίσματα, σκεπαστοί εξώστες που μέχρι τα μέσα του 19ου αιώνα πλούτιζαν με λειτουργική ποικιλία μορφών τα αγροτικά και τα αστικά τοπία.

4. Παλιά τυπολογία, νέα μορφολογία

Πολύ γνωστό παράδειγμα ένταξης νέου κτηρίου σε ιστορική γειτονιά είναι το σπίτι του Kραντονέλλη στην Πλάκα. (εικ. 4) Aυτό που πρωτίστως τον κατηύθυνε ήταν η λειτουργική τυπολογία και το αρχιτεκτονικό ήθος, όπως καταγράφηκε από τον Άρη Kωνσταντινίδη στα Παλιά αθηναϊκά σπίτια. Eκείνη η παράδοση επιβίωσε στην καινούρια κατοικία του χωρίς να την εκτρέψει σε λαϊκισμούς: πρόσβαση από διαβατικό, διαβάθμιση ορίων μεταξύ κλειστού και ανοιχτού χώρου, πρόσοψη-καθρέφτης της τεχνικής εξέλιξης: το σπίτι αυτό, το 1960, πλούτισε την παράδοση: δήλωσε ότι το μπετόν αλλά και το τυπικό ρολό της αθηναϊκής πολυκατοικίας είχαν γίνει κομμάτια της, που άξιζε να δουλευτούν με ειλικρίνεια.

Οι λεγόμενοι παραδοσιακοί οικισμοί προσείλκυσαν την κατοίκηση στις διακοπές, που δεν έχει καμία από τις πρωτογενείς ανάγκες του αγροτικού κόσμου. Εντούτοις οι τυπολογίες δείχνουν το δρόμο: θ’ άξιζε να επιβιώσουν, με σύγχρονη επανεπεξεργασία, για να κάνουν τη διαβίωση των νέων νοικοκυραίων τους πρακτικά και πνευματικά καλύτερη. (εικ. 5) Και για να σπάσουν την άποψη ότι στους παλιούς οικισμούς δεν υπάρχει θέση για σύγχρονη αρχιτεκτονική· υπάρχει, με καθαρό σχήμα και ψαγμένη τυπολογία, με μέτρο και κλίμακα, με ισορροπημένη σχέση υπαίθριων και κτισμένων χώρων.

5. Νέες ανάγκες σε παλιούς οικισμούς

Τί κάνουμε, όμως, όταν η ίδια η εξέλιξη δυσχεραίνει το πρόβλημα της ένταξης; όταν δηλαδή απαιτεί την εισαγωγή νεωτερικών χρήσεων, που ικανοποιούνται μόνον από νέους τύπους κτηρίων, συνήθως μεγάλης κλίμακας, με λειτουργίες άλλες από την κατοίκηση;

H μεγάλη παρανόηση που γίνεται από τους ειδικούς όρους δομήσεως εν προκειμένω αφορά τα ειδικά κτήρια: τα δημαρχεία, τα μουσεία, τα εκπαιδευτήρια, τα νοσοκομεία, οι βιοτεχνίες αλλά και τα ξενοδοχεία δεν είναι δυνατόν να κατακερματίζονται σε επιμέρους όγκους κλίμακας κατοικίας. Ποτέ δεν γινόταν αυτό, ούτε στις καλύτερες στιγμές της λεγόμενης παραδοσιακής αρχιτεκτονικής (κονάκια, χάνια, καραβανσεράγια, μπεζεστένια, λουτρά κ.λπ. κ.λπ.).

Η μορφή σε καμιά περίπτωση δεν μας αφήνει αδιάφορους· οδηγός μας, όχι η παρεξηγημένη μορφολογία νοσηρού μιμητισμού, αλλά εκείνη που γεννιέται από την καθαρή σύνθεση. Ας θυμηθούμε ότι η καλή αρχιτεκτονική στέκει παντού: διότι, για να είναι καλή, πρέπει να συνομιλεί με τα γύρω της. Αυτή η συνομιλία, όμως, πηγάζει από ιδέες και όχι από μορφές.

Το άρθρο δημοσιεύθηκε στην Περιοδική Έκδοση “αρχιτέκτονες”, τεύχος 10, Μάρτιος 2014