Γράφει η Ελισάβετ Χάσα

Ο ρόλος του αρχιτέκτονα στην πορτογαλική συµµετοχική διαδικασία για τη στέγαση το 1974-76 και στην ελληνική συµµετοχική διαδικασία για ελεύθερους κοινόχρηστους χώρους στην πόλη από το 2010

Πριν από έξι µήνες φιλοξενήθηκε στο Fundaçao de Serralves στο Πόρτο της Πορτογαλίας η έκθεση «Η Διαδικασία SAAL: Αρχιτεκτονική και
Συµµετοχή τη διετία 1974-1976», που επιχειρούσε να απαντήσει στο ερώτηµα: «Ποιος είναι ο ρόλος της αρχιτεκτονικής σε µια επανάσταση;».
Η SAAL[1] (Servico Amulatorio de Apoio Local) ιδρύθηκε το 1974 στην Πορτογαλία από το Υπουργείο Στέγασης, Κοινωνικών Υποθέσεων και Περιβάλλοντος µε στόχο την αντιµετώπιση της επείγουσας ανάγκης για νέες κατοικίες στις µη προνοµιούχες κοινότητες (barrios) των πόλεων. Η Υπηρεσία διαµορφώθηκε από µια σειρά τεχνικών οµάδων που επρόκειτο να υποστηρίξουν τις επιτροπές κατοίκων, διευκολύνοντας έργα στέγασης που σχεδιάστηκαν µε τις τοπικές κοινότητες και όχι για αυτές. Με επικεφαλής τον αρχιτέκτονα, οι οµάδες αποτελούνταν από επαγγελµατίες από διάφορους τοµείς, όπως κοινωνιολόγους, µηχανικούς και δικηγόρους, οι οποίοι λειτούργησαν ως διαπραγµατευτές και διαµεσολαβητές, και τελικά παρήγαγαν κτήρια. Το πρόγραµµα περιλάµβανε 170 έργα σε όλη τη χώρα, µεταξύ των οποίων τα βασικά έργα κατοικιών του Alvaro Siza Vieira για τις γειτονιές του San Victor και Bouca στο Πόρτο, που προηγήθηκαν του µεγαλύτερου σχεδίου του για το Quinta da Malagueira στην πόλη Έβορα.
Αξίζει να σηµειωθεί ότι το σύστηµα SAAL ήταν µια σύντοµη περίοδος (ενεργό µόνο για 26 µήνες), όπου το κράτος νοµιµοποίησε τη ριζοσπαστική για τότε ιδέα της άµεσης δηµοκρατίας, που παρείχε µια εναλλακτική λύση για τις από τα πάνω προς τα κάτω (top-down) αναπτυξιακές στρατηγικές των πόλεων και των κοινοτήτων τους.
Μέσα σε αυτό το πλαίσιο, το Quinta da Malagueira, στην πόλη Évora της Πορτογαλίας, είναι ένα ολοκληρωµένο παράδειγµα συµµετοχικής αρχιτεκτονικής, στρεφόµενης λόγω των αναγκών εκείνης της περιόδου στην κατοικία. Το συγκρότηµα αποτελείται από 1.200 κατοικίες που χτίστηκαν κατά τη διάρκεια µιας περιόδου περίπου 20 χρόνων. Σχεδιάστηκε κάτω από µια αµφιλεγόµενη αρχικά συµµετοχική διαδικασία, που κατέστησε δύσκολο για τον αρχιτέκτονα να λειτουργήσει µόνο ως σχεδιαστής. Για πολλά χρόνια ο Alvaro Siza είχε επισκεφθεί τον οικισµό, όπου και κατοικούσε για µεγάλες χρονικές περιόδους. Όπως ο ίδιος έχει τοποθετηθεί, «χρήµατα δεν ήρθαν ποτέ στην Quinta da Malagueira», και γνώριζε από την αρχή ότι δεν θα υπάρχουν χρήµατα για τις υποδοµές. Αυτή ακριβώς ήταν η προσωπική πρόκληση για τον ίδιο ως αρχιτέκτονα, να συνδυάσει τη γνώση που του δόθηκε από το επάγγελµά του ώστε να δώσει σχεδιαστικές λειτουργικές λύσεις µε ελάχιστο κόστος, µε την εµπιστοσύνη στην κοινότητα που ζει εκεί, ώστε να διαµορφώσουν τους κανόνες που απαιτούνται για µια κοινή διαβίωση. Για τον Siza η συµβολή του στο έργο αποτελεί ένα «επεισόδιο» στο, συνεχόµενο µετασχηµατισµό της κοινότητας και του οικισµού. Μπορεί να φαίνεται παράδοξο, αλλά ο ίδιος από τότε έκανε αναφορά σε µια «ηµιτελή» αρχιτεκτονική, παρόλο που ήταν χρονικά και ιστορικά προσαρµοσµένη. Όπως σηµειώνεται σε µια συνέντευξη του αρχιτέκτονα το 1978: «Δεν ήταν η αρχιτεκτονική που άλλαξε, αλλά οι συνθήκες της δουλειάς µας».
Σήµερα, σε µια χώρα που έχει πληγεί πολύ από την ευρωπαϊκή χρηµατοπιστωτική κρίση, η χρηµατοδότηση παραµένει µηδαµινή. Κάθε πρόταση ανάπτυξης θα πρέπει απαραιτήτως να αντιµετωπίσει το γεγονός ότι η σύγχρονη Malagueira είναι αποτέλεσµα διαφορετικών κοινωνικών, πολιτικών και οικονοµικών συνθηκών από εκείνες που οδήγησαν στο σχηµατισµό της σαράντα χρόνια πριν. Η ανάγκη της σηµερινής κοινότητας της Malagueira έχει µετατοπιστεί από την ανάγκη για στέγαση στην ανάγκη για τη δηµιουργία των κοινόχρηστων χώρων που ποτέ δεν υλοποιήθηκαν λόγω του χρηµατικού περιορισµού. Μια ανάγκη που σήµερα είναι επιτακτική για τον οικισµό και την κοινότητα, και καλεί σε λύσεις. Για την αντιµετώπιση του ζητήµατος αυτού, διοργανώνονται στην περιοχή εργαστήρια, συµµετοχικές εκθέσεις και συµβούλια κατοίκων, ως µια συλλογική πρωτοβουλία της τοπικής διοίκησης, της κοινότητας, των αρχιτεκτόνων και των αρχιτεκτονικών σχολών.
Η αναγνώριση του γεγονότος ότι οι ανάγκες των σύγχρονων πόλεων και των κατοίκων τους είναι διαφορετικές αναδεικνύει νέα σχήµατα σχεδιασµού και πρωτοβουλίες δράσης στον αστικό χώρο. Στο πλαίσιο αυτό µεταφερόµαστε από την Πορτογαλία και το Πόρτο στην Ελλάδα και στην Αθήνα, που βιώνει αντίστοιχα την ευρωπαϊκή κοινωνική-οικονοµική-πολιτική κρίση σήµερα. Από το 2010 και µετά εκφράζεται στον αθηναϊκό χώρο όχι η –επί χρόνια κυρίαρχη– ανάγκη των πολιτών για στέγαση και νέα κτήρια, όσο η ανάγκη για ελεύθερους και κοινόχρηστους χώρους στην πόλη. Ταυτόχρονα παρουσιάζεται η προσδοκία για επαν-αξιοποίηση και διαχείριση, µέσα σε ένα διαφορετικό/εναλλακτικό πλαίσιο, των ήδη υπαρχόντων κτηριακών αποθεµάτων της πόλης, που είτε άδειασαν είτε εγκαταλείφθηκαν στο πέρασµα του χρόνου (πριν ή κατά τη διάρκεια της κρίσης).

Τα τελευταία χρόνια έχουν καταγραφεί ποικίλα παραδείγµατα συν-διαµόρφωσης ελεύθερων χώρων ή κτηρίων στον αθηναϊκό χώρο, είτε από διεκδίκηση των πολιτών είτε από συλλογικές πρωτοβουλίες. Οι αρχιτέκτονες εντάσσονται σε αυτές τις πρωτοβουλίες, επιδιώκοντας µέσω της πρακτικής τους να έχουν έναν ενεργό ρόλο στα ζητήµατα της Αθήνας. Ο ρόλος του αρχιτέκτονα σε αυτήν τη συγκυρία είναι διττός. Αρχικά πρέπει να καταφέρει να εφαρµόσει τα εργαλεία του επαγγέλµατός του και να «εκπαιδεύσει», ή αλλιώς «µυήσει», σε αυτά την κοινότητα στην οποία απευθύνεται. Δεύτερον, αντλώντας εικόνες από τη σύγχρονη ζωή στην πόλη, οι αρχιτέκτονες καλούνται να είναι ευρηµατικοί και να εφεύρουν νέες συλλογικές µορφές οργάνωσης και σχήµατα σχεδιασµού, ώστε να εντάσσουν συνεχώς ανθρώπους και πόρους, απαντώντας στα νέα κοινωνικά-οικονοµικά προβλήµατα και στη νέα αστική γεωγραφία. Το πρώτο δηµιουργεί την εµπιστοσύνη της κοινότητας και συνεπώς οδηγεί στη διάρκεια και στη συντήρηση του έργου, ενώ το δεύτερο απαντά µέσω της τοπικότητας στα ζητήµατα της παραγωγής και της οικονοµίας του έργου.
Το Πάρκο Ναυαρίνου [2] στα Εξάρχεια (οι αρχιτέκτονες ως µονάδες σε µια συλλογικότητα/κοινότητα διεκδίκησης ενός χώρου), το πάρκο Δηµόσιο Σήµα [3] στο Μεταξουργείο (µια αρχιτεκτονική οµάδα σε ένα συλλογικό πλαίσιο διαµόρφωσης ενός χώρου) και το µόλις πρόσφατο παράδειγµα του Green Park [4] στο Πεδίον του Άρεως (πολλές οµάδες/σχήµατα αρχιτεκτόνων στην ενεργοποίηση ενός υπάρχοντος πάρκου και κτηρίου) αποτελούν τρεις διαφορετικές κατηγορίες/σχήµατα εµπλοκής του αρχιτέκτονα στο νέο πλαίσιο διαµόρφωσης του αστικού χώρου. Κοινή συνιστώσα όλων των κατηγοριών των νέων αρχιτεκτονικών πρακτικών είναι ο ελάχιστος –σχεδόν µηδενικός– οικονοµικός προϋπολογισµός και ο συλλογικός χαρακτήρας του εγχειρήµατος.
Εδώ επανερχόµαστε στον Siza και αναφέρουµε ότι ο ρόλος του αρχιτέκτονα ως παιδαγωγού-διαµεσολαβητή-ερµηνευτή δεν άλλαξε, αλλά είναι οι συνθήκες της δουλειάς µας που άλλαξαν. Οι πρακτικές παρέµειναν ίδιες, απλώς σήµερα περισσότερο από ποτέ –λόγω της µη σταθερότητας και της µειωµένης οικονοµικής προοπτικής– η κοινότητα είναι προσανατολισµένη στο παρόν και στη δηµιουργία. Δηµιουργούνται εδώ και τώρα εναλλακτικές υποδοµές, πειραµατικές ακόµα, που αν επεκταθούν ίσως συγκροτήσουν έναν εναλλακτικό τοµέα κοινωνικής/οικονοµικής και πολιτικής οργάνωσης και στρατηγικής σχεδιασµού. Ο εκπαιδευτικός ρόλος που παίζουν αυτά τα εγχειρήµατα έγκειται στο ότι, όπως στην περίπτωση της Quinta da Malagueira, διαµορφώνουν σταδιακά τα άλλα υποκείµενα ώστε να έχουν µια ισότιµη, υπεύθυνη, αλληλέγγυα κτλ. σκέψη, που δεν είναι/ήταν η κυρίαρχη στην κοινωνία και συνεπώς και στη αρχιτεκτονική πρακτική των προηγούµενων ετών.
Ίσως τελικά αυτό που αλλάζει από πλευράς αρχιτεκτονικής είναι η δυνατότητα που δίνεται σήµερα σε όλα αυτά τα εγχειρήµατα (των κοινοτήτων και των αρχιτεκτόνων τους) να αποκτήσουν τη σηµασία που τους αναλογεί στο σχεδιασµό του αστικού χώρου. Συνεπώς δεν είναι ο ρόλος του αρχιτέκτονα που µεταβλήθηκε τα τελευταία χρόνια, αλλά οι δυνατότητες εφαρµογής των αρχιτεκτονικών πρακτικών στο χώρο.

Σηµειώσεις
1. H SAAL δηµιουργήθηκε στον απόηχο της «Επανάστασης των Γαρυφάλλων» της 25ης Απριλίου το 1974 στην Πορτογαλία ως ένα πρόγραµµα παροχής στέγασης µε συλλογική και συµµετοχική διαδικασία.
2. Σχετικά µε το Πάρκο Ναυαρίνου δείτε εδώ: http://parkingparko.espivblogs.net/
3. Σχετικά µε το Πάρκο Δηµόσιο Σήµα δείτε εδώ: http://www.groopio.com/el/projects/display/28/
4. Σχετικά µε το Green Park και το Πεδίον του Άρεως δείτε εδώ: https://www.greenpark.athina και τη σελίδα στο Facebook.

Βιβλιογραφία:

-Frampton, Kenneth [2000], Álvaro Siza; Complete Works, London: Phaidon
-Rowe, Peter G. [1993], “The Malagueira Quarter”, Modernity and Housing, Cambridge, MA: The MIT Press
-Αδηλενίδου, Γιώτα (επιμ.) [2012], Δημόσιος χώρος …Αναζητείται, Θεσσαλονίκη: Τεχνικό Επιμελητήριο Ελλάδος/Τμήμα Κεντρικής Μακεδονίας
-Γιαννακόπουλος, K. ,Γιαννιτσιώτης, Γ., (επιμ.)[2010], Αμφισβητούμενοι χώροι στην πόλη, Αθήνα: Εκδόσεις Αλεξάνδρεια και Πανεπιστήμιο Αιγαίου
-Δραγώνας Π.,  Σκιαδά A., (Επιμ.) [2012], Made in Athens, Αθήνα: ΥΠΕΚΑ
-Κιουπκιολής, Αλέξανδρος , Για τα κοινά της ελευθερίας, Αθήνα: Εκδόσεις Εξάρχεια
-Χάσα, Ελισσάβετ [2013], Πόλη, Πολιτικές και Αυτοσχέδιες Αστικές Πρακτικές στη Σύγχρονη Αθήνα, Ερευνητική Εργασία Πανεπιστήμιο Πατρών, Πάτρα

Ομιλίες και Άρθρα:

-Αίσωπος, Γιάννης [2001],  Μετάλλαξη ταυτότητας, στο: Η σύγχρονη (ελληνική) πόλη, Αίσωπος, Γ., Σημαιοφορίδης, Γ. (επιμ) Αθήνα: Metapolis Press
-Αναστασόπουλος, Νίκος [2012],«ΚΟΙΝΟΠΟΙΗΣΤΕ»!, από το Πάνος Δραγώνας, Άννα Σκιαδά (Επιμ.), Made in Athens, Αθήνα: ΥΠΕΚΑ, σελ. 91
– Τζιρτζιλάκη, Ελένη [2010], “Με τις κοινότητες στην Αθήνα”, συνέδριο με θέμα: δημιουργική οικονομία -creative Athens-ευκαιρίες και προκλήσεις σε μία εποχή κρίσης, 26-03-10, Μουσείο Μπενάκη, συνδιοργάνωση: British Cοuncil, Πάντειο Πανεπιστήμιο.
– Κοινό Αθήνα,( Συλλογικό) Ομιλία, “Πρακτικές των Κοινών”, στο Commons Fest 2015 , Κτήριο Αρχαιολόγων, 16/05/15, Αθήνα, https://koinoathina.wordpress.com

Άρθρα Διαδικτυακά:

– Zapatel, Juan Antonio “The Malagueira Quarter in Évora, Portugal”, 01/01/2001, http://www.vitruvius.com.br/revistas/read/arquitextos/01.008/936
-Strange, Hugh “Architecture or revolution: Portuguese participatory process for housing”, Architectural Review, 28/02/2015, http://www.architectural-review.com/reviews/exhibitions/architecture-or-revolution-portuguese-participatory-process-for-housing/8678165.article
– Woodman, Ellis “Revisiting Siza: An archaeology of the future”, Architectural Review,  27/01/2015, http://www.architectural-review.com/essays/revisiting-siza-an-archaeology-of-the-future/8677551.article
– Quinta da Malagueira, www.housingprototypes.com, http://movingcities.org/movingmemos/evora-quinta-da-malagueira-by-alvaro-siza-vieira/
– Interview by Manchester School of Architecture doctoral candidate António Oliviera with Alvaro Siza Vieira [2009], http://web.archive.org/web/20130126010509/http://www.msa.mmu.ac.uk:80/continuity/indexphp/2009/06/07/interview-with-alvaro-siza/

Το άρθρο δημοσιεύθηκε στην Περιοδική έκδοση “αρχιτέκτονες”, τεύχος 16, Οκτώβριος 2015