Προσθήκη σύγχρονου κτηρίου (Angers, Γαλλία)

Από την 1η Επιστημονική συνάντηση συνΕργασίας «Μελέτες μορφολογικών κανόνων δόμησης και αρχιτεκτονική κληρονομιά»

γράφει ο Άλκης Πρέπης, αρχιτέκτων, αν. καθηγητής ΔΠΘ

1. Στην 1η συνάντηση συνΕργασίας για τους «Μορφολογικούς Κανόνες Δόμησης και Αρχιτεκτονικής» το πλαίσιο ανάλυσης που παρουσιάστηκε αναφέρεται στην υφιστάμενη κατάσταση οικισμών κάτω των 2.000 κατοίκων. Τα αποτελέσματα των μελετών κατέδειξαν ότι οι περισσότεροι από αυτούς είναι ζώντες και αναπτυσσόμενοι και δεν ανήκουν στην κατηγορία των παραδοσιακών. Ακόμη, ότι πολλοί συνιστούν αξιόλογα ιστορικά σύνολα, όπως και ότι σημαντικός αριθμός άλλων έχει ήδη εγκαταλειφθεί. Τα ευρήματα επιβεβαιώνουν την αλήθεια ότι οι οικισμοί συνιστούν εξελισσόμενους οργανισμούς που απαιτούν την αλλαγή, ακόμη και την κατεδάφιση και τη νέα κατασκευή, προκειμένου να προσαρμοστούν στις ανάγκες της εποχής.

Τα προβλήματα που τίθενται είναι ουσιαστικά:

• Είμαστε σε θέση να ελέγξουμε ουσιαστικά αυτές τις διαδικασίες με το υφιστάμενο νομικό πλαίσιο;
• Είναι αναγκαίο να γίνει μια ουσιαστική κριτική αποτίμηση των μέχρι σήμερα αναποτελεσματικών πρακτικών του παρελθόντος στην παραγωγή του δομημένου περιβάλλοντος.
• Είναι αναγκαίο να τεθούν οι όροι για νέους κανόνες δόμησης.

Το κοινό υπόβαθρο των τελευταίων δεν μπορεί παρά να λάβει υπόψη του τα προβλήματα της μέχρι σήμερα εξέλιξης των οικισμών, της σημερινής λειτουργίας τους αλλά και τις μελλοντικές ανάγκες και τάσεις ανάπτυξής τους. Άλλως οι τόσο έντονα προβαλλόμενες έννοιες «ολοκληρωμένη» ή «βιώσιμη ανάπτυξη» παύουν να έχουν ουσιαστικό περιεχόμενο. Μόνο τότε θα μπορούσαν οι «νέοι κανόνες» να αποτελέσουν παράγοντα παραγωγής ενός διαφοροποιημένου δομημένου περιβάλλοντος, ικανού να παίξει θετικό ρόλο στη συγκράτηση του τοπικού πληθυσμού και ιδιαίτερα της νέας γενιάς.

Η αρχιτεκτονική οφείλει να εξυπηρετήσει τις ανάγκες αυτές με σύγχρονη έκφραση στο χώρο. Οι νέοι κανόνες δόμησης θα πρέπει να λάβουν υπόψη τους τον ά-μορφο χαρακτήρα που απέκτησαν οι μη παραδοσιακοί οικισμοί από τη μέχρι σήμερα ανάπτυξή τους και, βάζοντας φραγμούς στην περαιτέρω έκπτωσή του, να θέσουν σαφείς όρους και περιορισμούς δόμησης. Επομένως η σύγχρονη αρχιτεκτονική θα πρέπει να εκφραστεί με συνέπεια, ικανοποιώντας τις σημερινές ανάγκες και στοχεύοντας στη διαμόρφωση ενός νέου οικιστικού περιβάλλοντος. Εδώ οφείλει να βρει την κατάλληλη ένταξή της και η νέα ενεργειακή τεχνολογία.

2. Πώς οι σύγχρονες αρχιτεκτονικές αντιλήψεις μπορούν να βρουν την έκφραση και ολοκλήρωσή τους μέσα στο πλαίσιο του ιστορικού κέντρου ενός οικισμού ή μέσα στον παραδοσιακό οικισμό που έχει συγκεκριμένο ιστορικό χαρακτήρα και υφίσταται σαφείς περιορισμούς σε αυτού του είδους τις αλλαγές;

Αφήνοντας κατά μέρος τις εκδοχές της εμμονής στη μνημειακού χαρακτήρα «αναβίωση», είτε την αγοραία εμπορευματοποίηση της προγονολατρίας που καλλιεργεί την ανήθικη κακογουστιά είτε τον στείρο μιμητισμό μέσα από τυποποιημένους για κάθε περιοχή ξεχωριστά «μορφολογικούς κανόνες» που θα ανακαλούσαν μια προκρούστεια λογική, αδήριτη προβάλλει η ανάγκη να διαφυλαχθούν η δομή και ο χαρακτήρας των παραδοσιακών οικισμών και οι ιστορικοί πυρήνες των οικισμών της χώρας. Ευκαιρία είναι μέσα στο πλαίσιο των μελετών του ΥΠΕΚΑ να επισημανθούν όποιοι οικισμοί κάτω των 2.000 κατοίκων εξακολουθούν ακόμη να διαθέτουν αξιόλογο ιστορικό πυρήνα. Αξίζει να γίνουν κτήμα των επόμενων γενεών οι αλήθειες εκείνες που πρυτάνευσαν στην οργάνωση του χώρου στους παραδοσιακούς οικισμούς: αρχές τυπολογικές, μορφολογικές, ογκοπλαστικές, κατασκευαστικές, προσαρμογής στο φυσικό περιβάλλον. Αυτό που εντυπωσιάζει και δίνει την πολυμορφία σε ένα παραδοσιακό σύνολο είναι αφενός η πολυφωνία-πολυμορφία, αλλά με παράλληλο το σεβασμό στους γενικούς κανόνες του αρχιτεκτονικού λεξιλογίου, και αφετέρου η αρμονική ένταξη μέσα στο σύνολο. Το μερικό, διαφυλάσσοντας την ιδιαιτερότητά του, εντάσσεται με διαλεκτικό τρόπο στο γενικό, προσαρμοζόμενο με ομαλό τρόπο στο φυσικό περιβάλλον.

Εκτός όμως από τα στοιχεία της μορφής που εμφανίζονται σε πρώτη ανάγνωση και που θα ήταν δυνατόν να ενταχθούν σε ορισμένους «μορφολογικούς κανόνες», μια σειρά από πρόσθετα στοιχεία ενός ευρύτερου κώδικα –ανάμεσα στα οποία περιλαμβάνονται οι όγκοι, οι ευθυγραμμίσεις, τα ίχνη, η σχέση πλήρων-κενών, καθώς και η τυπολογία των χώρων που σχετίζονται με την οικοπεδική διανομή, τις οικοδομικές νησίδες, τις διαδρομές κ.λπ.– τροφοδοτούν πολύπλοκες διαλεκτικές σχέσεις ανάμεσα στα μέρη και στο σύνολο.

Εάν είναι αλήθεια ότι η γνήσια αρχιτεκτονική παράγεται από ιδέες, τότε αυτές –στη συγκεκριμένη περίπτωση– δεν είναι δυνατό να γεννηθούν «εν κενώ», αλλά μπορούν να προκύψουν από τη γνώση των παραπάνω αρχών. Επομένως θα μπορούσαμε να θεωρήσουμε ότι το σύνολο αυτών των αρχών πρέπει να αποτελέσει τις κατευθυντήριες γραμμές έμπνευσης και νέας δημιουργίας. Αλλά η δυσκολία προκύπτει από το πώς αυτές οι σχέσεις μπορούν να κατηγοριοποιηθούν κατά τρόπο που να αποτελέσουν κώδικα – και μάλιστα για μια σύγχρονη αρχιτεκτονική; Ή μήπως το κλειδί βρίσκεται στην υπέρβαση επιμέρους αρχών, αλλά διαφυλάσσοντας τη χωρική διαλεκτική, εξασφαλίζοντας με τον τρόπο αυτό την ενότητα του πολεοδομικού συνόλου;

Καταλήγουμε λοιπόν ότι δεν είναι αναγκαίο να θεσπίσουμε εξειδικευμένους όρους δόμησης για κάθε οικισμό, αλλά μέσα από την ενδελεχή ανάλυση των παραπάνω στοιχείων να προβούμε στη θέσπιση ενός υπερκείμενου κανονιστικού γενικού πλαισίου που θα αναφέρεται στην πυκνότητα δόμησης, στην κατάτμηση των οικοπέδων, στη διάρθρωση τω όγκων, στην κλιμάκωση των υψών και στη διατήρηση ενός βασικού «ιστορικού» συντελεστή δόμησης. Επιμέρους διατάγματα θα μπορούσαν να ρυθμίσουν ορισμένες ιδιαιτερότητες και να επιλύσουν κατά περίπτωση προβλήματα. Κατά συνέπεια θεωρούμε ότι δεν θα πρέπει να υιοθετηθούν απολύτως αυστηροί και άκαμπτοι «μορφολογικοί κανόνες» ένταξης σύγχρονης αρχιτεκτονικής σε ένα παραδοσιακό σύνολο, αλλά οι ρυθμίσεις και τα συγκεκριμένα μέτρα οφείλουν να έχουν ενδεικτική-αποτρεπτική αξία και να μην αποκλείουν εκ προοιμίου κάθε επιμέρους επέμβαση.

Ουσιαστικό ρόλο για τον έλεγχο των μελετών θα πρέπει να αναλάβουν τα Συμβούλια Αρχιτεκτονικής, κατάλληλα στελεχωμένα με ειδικούς επιστήμονες από τις αρμόδιες υπηρεσίες. Ο έλεγχος δεν είναι δυνατόν να είναι αποτελεσματικός εάν δεν περιλαμβάνει και τη συνεχή επίβλεψη των κατασκευών στο στάδιο της εκτέλεσης των οικοδομικών εργασιών.

Το άρθρο δημοσιεύθηκε στην Περιοδική Έκδοση “αρχιτέκτονες”, τεύχος 10, Μάρτιος 2014