γράφει ο Κωστής Χατζημιχάλης

Όταν είχε παρουσιαστεί πρώτη φορά η έρευνα των συναδέλφων του ΕΜΠ για την αναζήτηση της «νέας κεντρικότητας» στην Αθήνα και πώς αυτή θα ενισχυθεί με την πεζοδρόμηση της Πανεπιστημίου, είχα διατυπώσει μεγάλες επιφυλάξεις για τρεις κυρίως λόγους. Πρώτον, γιατί αναζητούσαν κάτι που ήδη υπάρχει και δεν χρειαζόταν ιδιαίτερη τεκμηρίωση: το ιστορικό κέντρο της Αθήνας δεν έχει μετακινηθεί. Δεύτερον, η φυγή των μόνιμων κατοίκων από το ιστορικό κέντρο δεν οφείλεται κυρίως στην υποβάθμιση του αστικού περιβάλλοντος. Και τρίτον, η όλη προσέγγιση του προβλήματος ήταν μονομερώς «αρχιτεκτονική», με ανεπαρκείς αναφορές στους κοινωνικούς, οικονομικούς και πολιτικούς λόγους της σταδιακής απαξίωσης του ιστορικού κέντρου.¹

Οι επιφυλάξεις μου ενισχύθηκαν όταν έγινε γνωστή τον Μάιο 2011 η πρόθεση της κυβέρνησης να προκηρύξει διεθνή αρχιτεκτονικό διαγωνισμό για την πεζοδρόμηση της Πανεπιστημίου. Είχα τότε δημοσιεύσει ένα σχόλιο στα «Ενθέματα» της Αυγής (15/5/11) στο οποίο, συνοπτικά, είχα ισχυριστεί ότι: (α) η Πανεπιστήμιου έχει σχεδιαστεί ως ένα βασικό βουλεβάρτο–λεωφόρος της πόλης διαμπερούς διέλευσης και σήμερα είναι ένας ιστορικός αστικός συντελεστής, (β) είναι ο πιο φαρδύς δρόμος του κέντρου, με επαρκέστατα πεζοδρόμια τα οποία μπορούν να επεκταθούν και να φυτευτούν, (γ) έχει κυρίως χρήσεις γραφείων, δημόσιων και ιστορικών κτηρίων και ελάχιστη εμπορική κίνηση, (δ) τα κυκλοφοριακά προβλήματα στους γειτονικούς δρόμους και στην περιφέρεια του δακτυλίου θα είναι πολύ σοβαρά, και (ε) η παρέμβαση αποτελεί λάθος προτεραιότητα για το κέντρο σε περιόδους κρίσης και δεν απαντά σε έναν στρατηγικό επανασχεδιασμό αλλά κάνει μια παρέμβαση «ωραιοποίησης» ενός δρόμου επαναφέροντας την ιδεολογία και μεθοδολογία του κινήματος «Σίτι Μπιούτιφουλ» (City Beautiful) που κυριάρχησε στις ΗΠΑ και παγκόσμια την περίοδο 1890-1930. Και κατέληγα με τη διαπίστωση ότι η πεζοδρόμηση της Πανεπιστημίου δεν αποτελεί μια κοινωνικά χρήσιμη, για τον μεγάλο αριθμό των πολιτών, παρέμβαση στο κέντρο. Και είναι πιθανό να εντείνει την κοινωνική και γεωγραφική αδικία που χαρακτηρίζει την πόλη, σπρώχνοντας υφιστάμενα προβλήματα προς άλλες περιοχές και δημιουργώντας νέα.

Ο διαγωνισμός έγινε διεθνής με τον καθαρά επαρχιώτικο τίτλο «Rethink Athens», δόθηκαν τα βραβεία, και έκτοτε έχει γίνει ένας ιδιαίτερα γόνιμος διάλογος σχετικά με το έργο. Ευτυχώς έχουν ακουστεί πολλές κριτικές φωνές (ενδεικτικά αναφέρω τις παρεμβάσεις των Λ. Λεοντίδου, Β. Γρηγοριάδη και Χρ. Λεμπέση, Ντ. Βαΐου, Γ. Αίσωπου, Θ. Μαλούτα, Κ. Μανωλίδη κ.ά.) και πραγματοποιήθηκε πολύ καλή συζήτηση στο Σύλλογο Αρχιτεκτόνων, η οποία συνοδεύτηκε με άλλα σχόλια, που δημοσιεύτηκαν στο δελτίο Αρχιτέκτονες Μάιος και Ιούνιος 2013. Νομίζω ότι, μετά την έκθεση των βραβείων του διαγωνισμού και τον παραπάνω διάλογο, έχουν εντοπιστεί τα σημαντικά γενικά προβλήματα της παρέμβασης αλλά και της συγκεκριμένης πρότασης–Α΄ βραβείο, και έτσι μπορούμε να μιλήσουμε για συγκεκριμένα θέματα.

Αρχίζω με τα ερωτήματα τα οποία δεν απαντήθηκαν από την έκθεση και τα επιχειρήματα των υποστηρικτών της πρότασης. Μέχρι σήμερα, όσοι ασκούμε κριτική δεν έχουμε πειστεί για την επίλυση του κυκλοφοριακού, γιατί δεν έχει υπάρξει δημοσιοποίηση των κυκλοφοριακών μελετών (του Πολυτεχνείου και της Αττικό Μετρό) για να δούμε τις παραδοχές–εισροές που κάνουν στα διάφορα μοντέλα που χρησιμοποιούν, και τα βραβεία δεν έδωσαν περισσότερες πληροφορίες. Το άρθρο των Μ. Καρλαύτη και Α. Σταθόπουλου στην Καθημερινή 19/5/13, το οποίο υποστηρίζει από κυκλοφοριακή άποψη τις μελέτες, μπερδεύει περισσότερο τα πράγματα. Για τα διάφορα σενάρια αποκλεισμού της διαμπερούς διέλευσης στην Πανεπιστημίου που παραθέτει, γράφει: «… εφόσον διατηρηθούν τα (υπάρχοντα) χαρακτηριστικά των μετακινήσεων και μεταφορικών υποδομών στην πόλη … οι επιπτώσεις από οποιαδήποτε τοπική παρέμβαση και αν προκριθεί θα δυσχεράνουν την κυκλοφορία τόσο στο κέντρο της Αθήνας όσο και στον περιμετρικό δακτύλιο (αυξήσεις χρόνου διαδρομής άνω του 50% και μείωση μέσης ταχύτητας έως και 20%)». Αλλά αυτό δεν φωνάζουμε και μεις από την πρώτη μέρα; Ποιος, πότε και πώς θα αλλάξει τα γενικότερα χαρακτηριστικά της κυκλοφορίας στην πόλη για να «δουλέψει» ο τοπικός αποκλεισμός της διαμπερούς κίνησης στην Πανεπιστημίου; Και ποιος μας διαβεβαιώνει ότι το τραμ θα πάει μέχρι τα Πατήσια για να μη μείνει «έργο βιτρίνα», όπως λέει ο Γ. Πολύζος στη συζήτηση στο Σύλλογο; Η αχίλλειος πτέρνα της πρότασης είναι ακριβώς αυτή: η εξάρτησή της από προϋποθέσεις ευρύτερων προγραμματισμών τούς οποίους δεν ελέγχει. Αυτό είναι ένα διαχρονικό πρόβλημα του ελληνικού προγραμματισμού/σχεδιασμού: για τη μη επιτυχή υλοποίηση φταίνε πάντα οι «άλλοι», ποτέ τα σχέδια που κάνουμε. Και βέβαια δεν έχω καταλάβει πώς δικαιολογούν οι συνάδελφοι τη λειτουργία δυο ακριβών σταθερών μέσων μεταφοράς το ένα πάνω από το άλλο, πώς θα στριμωχτούν δυο γραμμές τραμ στα στενά σημεία της Πατησίων, γιατί απαξιώνουν τα τρόλεϊ (που κατασκευάζονται στη Θεσσαλονίκη και δεν είναι ακριβές εισαγωγές τραμ) και τι κάνουν με τις δεκάδες γραμμές των λεωφορείων που διέρχονται ή έχουν αφετηρίες γύρω από την Πανεπιστημίου. Τα λαϊκά αυτά μέσα μεταφοράς εξυπηρετούν χιλιάδες εργαζομένους και επισκέπτες του κέντρου ή άλλους/ες που αλλάζουν δυο και τρεις συγκοινωνίες για να πάνε στις δουλειές τους, όσοι/όσες βέβαια έχουν ακόμη δουλειά. Δεν έχω δει καμιά μελέτη περιβαλλοντικών και κοινωνικών επιπτώσεων που θίγει παρόμοια θέματα.

Ας δούμε τώρα τα νέα στοιχεία από την έκθεση και τα βραβεία. Τα σχέδια και οι μακέτες ήταν όντως εντυπωσιακά και η ιδέα να μεταφερθούν στο Σύνταγμα πολύ καλή για τις δημόσιες σχέσεις που πρέπει να αναπτύξουν οι ενδιαφερόμενοι για την υλοποίηση του έργου. Η πρώτη εντύπωση του επισκέπτη ήταν ότι ξαναφύτρωσαν τα δάση στην Αττική! Όλες οι μελέτες χρησιμοποίησαν με υπερβολή το «πράσινο», το πιο δημοφιλές κλισέ δημάρχων, πολιτικών και πολεοδόμων, αποδεκτό από όλους ως λύση και γι’ αυτό επικίνδυνα λαϊκίστικο. Άραγε οι μεσαιωνικές και αναγεννησιακές πόλεις, που δεν είχαν πράσινο, δεν είναι «ωραίες» για τα σημερινά γούστα των πολιτικών μας; Ο κ. Α. Σαμαράς, στην τελετή παρουσίασης του πρώτου βραβείου, μόνο το πολύ πράσινο κατάλαβε, και είπε για τις «ζωντανές δυνάμεις που μέσα στην κρίση οραματίζονται μια Αθήνα αλλιώς». Το πρώτο βραβείο αυτό το «αλλιώς» το υλοποιεί με τον πλέον συμβατικό και εύπεπτο τρόπο, με «άνευρο καθωσπρεπισμό κατάλληλο για πολιτικές ηγεσίες αλλεργικές στο απρόβλεπτο», όπως ωραία γράφει ο Κ. Μανωλίδης, μια αρχιτεκτονική μέσου όρου με ολίγον βιοκλιματικό σχεδιασμό αλλά πολλά ψηλά αιωνόβια δένδρα ακόμη και πάνω από τις σήραγγες του μετρό και την Ομόνοια.

Και ποιοι είναι οι αποδέκτες αυτών των νέων σχεδίων; Διαβάζουμε στην περιγραφή της 1ης επιλαχούσας πρότασης: «… οι επιθυμητοί χρήστες των νέων χώρων θα είναι: οι εραστές του καπουτσίνο, οι τουρίστες, οι μαθητές των σχολείων, οι φοιτητές, οι υπάλληλοι γραφείων, οι καλλιτέχνες, τα νέα ζευγάρια με παιδιά, οι ηλικιωμένοι, οι ιδιοκτήτες καταστημάτων και οι καταναλωτές». Αυτή η εξοργιστική νεο-δαρβινική περιγραφή των «επιθυμητών» χρηστών –η οποία υπάρχει έμμεσα σε όλα τα βραβεία μέσα από τα φωτομοντάζ των ατόμων που περπατούν– περιγράφει με αφέλεια τους αποδέκτες των νέων χώρων αλλά και τις μύχιες βλέψεις πίσω από την πεζοδρόμηση: τη μετατροπή του κέντρου σε ένα μεγάλο αποκαθαρμένο mall για «flâneurs» κάθε είδους που περιπλανιόνται έχοντας ελεύθερο χρόνο στη διάθεσή τους, ένα mega-gentrification via cappuccino. Δείχνει όμως και την άγνοια ή την περιφρόνηση για τις άλλες ταξικές ομάδες που χρησιμοποιούν το κέντρο και τις δεκάδες κοινωνικές, γεωγραφικές και οικονομικές επιστημονικές έρευνες που περιγράφουν πώς το κέντρο της Αθήνας σταδιακά υποβαθμίστηκε.

Έχω κατηγορηθεί για αρνητισμό, ακολουθώντας την «εύκολη», υποτίθεται, επιλογή του όχι στο συγκεκριμένο αλλά και σε άλλα αντίστοιχα μεγάλα σχέδια. Λέω όχι στις βεβαιότητες του κ. Π. Τουρνικιώτη που υποστηρίζει το σχέδιο, γιατί το καλύτερο αρχιτεκτονικό περιβάλλον δεν θα κάνει ζωντανό το κέντρο για όλους/ες και όλες τις ώρες, η βιώσιμη κινητικότητα είναι ανέκδοτο όταν υλοποιείται σε έναν μικρό άξονα, ο περιορισμός του αυτοκινήτου δεν είναι αυτοσκοπός, το τραμ δεν είναι πάντα η καλύτερη λύση σε σχέση με λεωφορεία και τρόλεϊ και η Αθήνα δεν θα γίνει καλύτερη αν φυτέψουμε δένδρα στην Πανεπιστημίου αδιαφορώντας για την κοινωνία και την οικονομία που καταρρέει. Μια μεγάλη αστική εφημερίδα έγραφε για την Πανεπιστημίου: «… η Αθήνα ποντάρει να ετοιμάσει τη βασική ιδεολογική και κτηριακή υποδομή που θα υποδεχτεί το τέρμα της ύφεσης τα προσεχή χρόνια». Περί αυτού πρόκειται: μια πολιτική, ιδεολογική και συντηρητική επίθεση στους λαϊκούς χώρους-τοπόσημα του κέντρου, να τελειώνουν με τις μνήμες και τους χώρους των δημοκρατικών αγώνων της πόλης και παράλληλα να προετοιμαστούν για οικειοποίηση της γαιοπροσόδου από την άνοδο των αξιών γης και τις αλλαγές στις χρήσεις των κτηρίων.

Δυστυχώς αισθάνομαι δικαιωμένος για τα όχι που είχα πει για την Ολυμπιάδα 2004 και για την κριτική στις βεβαιότητες των τότε υποστηρικτών της. Η άρνηση είναι μια εξαιρετικά δύσκολη υπόθεση, είναι μια άρνηση-θέση, μια ουσιαστική λειτουργία της δημοκρατίας, σχεδόν πολυτελής όσο η ρήξη, όπως στην πλατεία Ταξίμ της Ινσταμπούλ ή στις Σκουριές της Χαλκιδικής. Ας σταματήσει λοιπόν αυτή η φάρσα με την Πανεπιστημίου και ας σκύψουμε στα πολυσύνθετα προβλήματα του ιστορικού κέντρου και ας αναζητήσουμε οικονομικά αποδεκτές και περισσότερο κοινωνικά ευαίσθητες λύσεις, ειδικά σήμερα στη χώρα μας όπου η δημοκρατία ψυχορραγεί.

Σημείωση

1. Βλ. Κ. Χατζημιχάλης «Ο διεθνής ρόλος της Αθήνας, το έλλειμμα σχεδιασμού για το δημόσιο συμφέρον και το κέντρο της πόλης», στο Θ. Μαλούτας, Γ. Κανδύλης Ρ. Καυτατζόγλου, Ν. Σουλιώτης, Μ. Πέτρου (επιμ.), Το κέντρο της πόλης ως πολιτικό διακύβευμα, ΕΚΚΕ/Χαροκόπειο Πανεπιστήμιο, υπό έκδοση.

Το άρθρο δημοσιεύθηκε στην  Περιοδική Έκδοση, τεύχος 04, Ιούλιος/Αύγουστος 2013