ΕΜΠΡΟΣ | “αρχιτέκτονες”
Το ΤΥΠΟΓΡΑΦΕΙΟ κι ύστερα το ΘΕΑΤΡΟ.
Δυο χρήσεις που το επιβάλλουν ως τοπόσημο, σ’ έναν ιστό πόλης –της δυτικής περιοχής της Αθήνας– που η τροποποίηση του σχεδίου των Κλεάνθη- Schaubert από τον Klenze (1936) παγιώνει σε χώρο με βιοτεχνίες, φτωχογειτονιές, εργαστήρια, ανθυγιεινό περιβάλλον.
Στα χρόνια της μεγάλης ανατροπής, της υπέρλαμπρης φαντασίωσης, η γύρω περιοχή μετασχηματίζεται στον απόλυτο προορισμό διασκέδασης, μεταμεσονύχτιας κυρίως.
Στα 2006 το Εμπρός εγκαταλείπεται. Σιγά σιγά όλη η γειτονιά –μετά κι από το 2008– ερημοποιείται. Η διασκέδαση μετακομίζει στον Kεραμεικό, τον τόπο των lofts.
Δειλά δειλά ξεκινά η κρίση. Η περιοχή ξεχνιέται, παρατιέται.
Στα τέλη του 2011 η Κίνηση Μαβίλη αναλαμβάνει την πρωτοβουλία της επανενεργοποίησης του ΕΜΠΡΟΣ, σημάδι καλό… Ο Ν. Καζέρος και η Ε. Τζιρτζιλάκη μας μεταφέρουν με τα κείμενά τους
στην τελευταία προσπάθεια απόδοσης του Εμπρός στην πόλη της Αθήνας, στους κατοίκους της, στους καλλιτέχνες, της λειτουργίας του ως «κοινού αγαθού».
Βασιλική Παναγιωτοπούλου
Δημόσια απεύθυνση1
Μια συνοπτική γεωγραφία του κτηρίου Εμπρός
Το κτήριο Εμπρός συνδέθηκε από την ανέγερσή του και για πέντε σχεδόν δεκαετίες (1933-1985) με την τυπογραφία, την εκτύπωση εφημερίδων και περιοδικών, την έκδοση και διανομή εντύπων. Δημιουργήθηκε έτσι μια ιδιαίτερη συνθήκη δημόσιας απεύθυνσης, μακράς διάρκειας. Μεσοπολεμικό κτήριο με ορατές επιρροές από τη μοντέρνα αρχιτεκτονική, ένα ήρεμο κτίσμα της νεωτερικότητας, δηλώνει μορφολογικά τη λειτουργία που κυρίως φιλοξένησε: εργαστήριο, χώρος παραγωγής. Στέγασε εκτυπωτικές μηχανές παραγωγής πολλαπλών αντιτύπων επί χάρτου, που στη συνέχεια διετίθεντο στην αθηναϊκή αγορά και αλλού.
Ήδη στην πρώτη περίοδό του, το κτήριο Εμπρός, προσδιορίζεται ως τόπος που συνδέεται και συνδέει πολλαπλά σημεία της Αθήνας, κατασκευάζοντας ένα μεταβαλλόμενο δίκτυο ενημέρωσης, ανταλλαγής απόψεων, αντιπαραθέσεων, ψυχαγωγίας.
Κατά το χρονικό διάστημα 1985-1988 παύει να λειτουργεί ο χώρος ως τυπογραφείο και αδρανοποιείται η δημόσια απεύθυνσή του.
Η επαναλειτουργία του χώρου το 1988 συνδέεται με την απομάκρυνση του τυπογραφικού εξοπλισμού, με την αλλαγή του ιδιοκτησιακού καθεστώτος –από ιδιωτικό γίνεται κρατικό– και τις παρεμβάσεις στο άδειο κέλυφος για την προσαρμογή του χώρου στη λειτουργία του ως θεάτρου. Το κτήριο Εμπρός παραμένει ανοιχτό, επισκέψιμο και σε λειτουργία μέχρι τις αρχές του 2007. Ορίζεται εκ νέου η συνθήκη δημόσιας απεύθυνσης του χώρου αλλά με άλλο τρόπο. Θεατρικά έργα, θεατές, παραγωγή έντυπου υλικού, λειτουργία δραματικής σχολής σε κοντινή απόσταση.
Η δημόσια απεύθυνση αποκτά επιπρόσθετα χαρακτηριστικά τοπικής εμβέλειας. Γίνονται αισθητά κατά τη διάρκεια των παραστάσεων, όταν το κτήριο μετατρέπεται σε ηχείο εκπομπής ήχων, λέξεων και φράσεων για τους περαστικούς2 και όταν ο αστικός θόρυβος εισβάλλει απρόβλεπτα στη θεατρική αίθουσα. Και ακόμα όταν ορισμένες φορές οι περιμετρικοί δρόμοι μεταβάλλονται σε εφήμερες υπαίθριες σκηνές με τους σπουδαστές της δραματικής σχολής να δοκιμάζουν επαναλαμβανόμενα τους ρόλους τους στον υπαίθριο δημόσιο χώρο του κτηρίου.
Το 2007 το κτήριο εκπίπτει και πάλι σε κατάσταση αδρανοποίησης της δημόσιας απεύθυνσής του έως το Νοέμβριο του 2011. Στο διάστημα αυτό, παραμένει αρχικά κλειστό και φυλασσόμενο (α΄φάση) και στη συνέχεια ερμητικά κλειστό (β΄ φάση). Ο φύλακας, μοναδικός κάτοικός του στην α΄ φάση, περιφέρεται στο διώροφο κτήριο υποδηλώνοντας και επιβεβαιώνοντας τη μετατροπή του σε κενό χώρο. Το κτήριο συνήθως φωτίζεται εκεί όπου διανυκτερεύει ο φύλακας, στο γωνιακό δωμάτιο του ορόφου που βλέπει στη γειτονική πλατεία, κάτω από τη μεταλλική επιγραφή «ΕΜΠΡΟΣ». Εκπέμπει αμυδρό φως, εκπέμπει σιωπή. Εξακολουθεί όμως να αποτελεί σημείο αναφοράς για την περιοχή, σημαντικό σημείο προσανατολισμού των επισκεπτών, αντικείμενο παρατεταμένης θέασης.
Η τρέχουσα περίοδος λειτουργίας ή ενεργοποίησης του κτηρίου Εμπρός ξεκινά στις 11 Νοεμβρίου 2011.3 Ο κενός, αδρανής χώρος φιλοξενεί νέους κατοίκους, που προέρχονται από διαφορετικά σημεία της Αθήνας και εκτός αυτής. Επανασυνδέεται με τη γειτονιά και την πόλη. Μετατρέπεται σε ισχυρό σημείο συνάντησης, κοινό τόπο συνομιλίας διαφορετικών ατόμων και ομάδων, τόπο όπου δοκιμάζονται συμμετοχικές δομές. Η σημερινή λειτουργία του κτηρίου ως «κοινού» είναι σε εξέλιξη και ως εκ τούτου απρόβλεπτη ως προς τη διάρκεια και το περιεχόμενό της. Εντούτοις έχει επαναφέρει, με διαφορετικούς όρους, τη συνθήκη της δημόσιας απεύθυνσης, την από κοινού και επιτόπου δημιουργία της.
Nίκος Kαζέρος
Σημειώσεις
1. Η αρχική εκδοχή του κειμένου παρουσιάστηκε στο εργαστήριο της Ελένης Τζιρτζιλάκη (Νομαδική Αρχιτεκτονική): «Το ΕΜΠΡΟΣ ως κοινό αγαθό στο κέντρο της πόλης», που πραγματοποιήθηκε στο πλαίσιο του «Where are we now/Πού είμαστε τώρα», θέατρο Εμπρός, 1-10/02/2013.
2. Οι περαστικοί πολλές φορές κατά τη διάρκεια των παραστάσεων έρχονταν αντιμέτωποι με ανθρώπους (ηθοποιοί) που φορώντας θεατρικά κουστούμια περίμεναν στο κατώφλι των τριών εξωθύρων για να εισέλθουν στη σκηνή, τις άνοιγαν με φόρα εκφωνώντας δυνατά τις τελευταίες λέξεις μιας πρότασης αποχωρώντας από τη σκηνή ή έτρεχαν από τη μια εξώθυρα στην άλλη γιατί έτσι το καθόριζε η σκηνοθεσία του έργου. Σε όλες αυτές τις περιπτώσεις συνέδεαν στιγμιαία, αλλά και επαναλαμβανόμενα, τον πρώην χώρο του τυπογραφείου με τον
υπαίθριο περιβάλλοντα χώρο, δημιουργούσαν ένα «πορώδες» ανάμεσα στον αστικό χώρο και το εσωτερικό του κτηρίου.
3. Η ενεργοποίηση γίνεται από την Κίνηση Μαβίλη.
Σκέψεις για το χώρο και το χρόνο του Εμπρός
Η αγάπη είναι μια άλλη έννοια για να κατανοήσουμε τη δύναμη παραγωγής των κοινών. Η αγάπη είναι ένας τρόπος για να ξεφεύγεις απο τη μοναξιά του ατομικισμού, αλλά όχι –όπως υπαγορεύει η κυρίαρχη συζήτηση– για να απομονώνεσαι εκ νέου στην ιδιωτική ζωή: στο ζευγάρι ή στην οικογένεια. Για να εκτιμήσουμε την πολιτική αξία της αγάπης στο κέντρο της παραγωγής των κοινών και της κοινωνικής παραγωγής, οφείλουμε να σπάσουμε κάθε βασική εκδοχή του όρου, να ανατρέξουμε σε αρχαίες ερμηνείες της.
Ο Σωκράτης στο Συμπόσιο λέει ότι σύμφωνα με τη Διοτίμα, τη δασκάλα του σε θέματα αγάπης, η αγάπη είναι παιδί της πενίας και του πόρου.
Comune, Antonio Negri, Michael Hardt
Τι είναι το θέατρο Εμπρός;
Εμπρός, Εμπρός κατάληψη,
Εμπρός αυτο-διαχειριζόμενος χώρος της πόλης,
Εμπρός μια αυτόνομη ζώνη στο κέντρο της πόλης, ένα αστικό κενό που ενεργοποιήθηκε το Νοέμβριο του 2011 από την Κίνηση Μαβίλη, σε συνεργασία με την κίνηση κατοίκων και άλλες ομάδες της πόλης, όπως οι Errands, η Νομαδική Αρχιτεκτονική, ο σύνδεσμος χορού.
Από το Σεπτέμβριο –μετά από δύο φορές που η ΕΤΑΔ (Εταιρεία Ακινήτων του Δημοσίου) προσπάθησε να τον κλείσει– ο χώρος προσεγγίζεται συμμετοχικά και μετασχηματίζεται σε κοινό αγαθό.
Στο χώρο δρουν διαφορετικές συλλογικότητες, καλλιτεχνικές ομάδες και υποκειμενικότητες: Ανταλλακτικό παζάρι Συντάγματος, Διακόπτες, Κολεκτίβα Ομόνοια κ.λπ.
Τι είναι η Κολεκτίβα Ομόνοια. Τι ενεργοποίησε στο Εμπρός;
Μια κολεκτίβα από ανθρώπους της τέχνης και της πόλης, παλιούς και νέους φίλους του Εμπρός, πραγματοποίησε στο χώρο ένα δεκαήμερο δράσεων από 1-10 Φεβρουαρίου.
Διεκδίκησε και έκανε πραγματικότητα μέσα από τη δημιουργία –σ’ ένα θέατρο– πρώτα απ’ όλα την ανοιχτότητα του χώρου και τη συγκατοίκηση των διαφορετικοτήτων της τέχνης και της πόλης.
Πόσο βοήθησαν οι δράσεις στον επαναπροσδιορισμό τού «Πού είμαστε τώρα» στο Εμπρός και στην πόλη της Αθήνας;
Η πόλη μέσα από την ενεργοποίηση –την κατάληψη των αστικών κενών της– σχεδιάζεται συμμετοχικά από τους κατοίκους της. Η τέχνη και η αρχιτεκτονική έρχονται να παίξουν σημαντικό ρόλο στο μετασχηματισμό της.
Το Εμπρός επαναπροσδιορίζεται ως κοινό αγαθό, ως ένας χώρος που εφευρίσκει –διερευνώντας νέα λεξιλόγια– μέσα απο τις δράσεις, προτείνει μια νέα γλώσσα για τις καταλήψεις, ανοίγεται στην πόλη. Η τέχνη σε αυτή την περίπτωση γεννά νέα ιδιώματα. Εργαλείο αποτελεί το σώμα και οι ποικίλες εκφράσεις του. Η ποίηση και η μουσική, όντας σημαντικές για την επανεφεύρεση αυτών των νέων λεξιλογίων, ίσως γι’ αυτό βρίσκονταν στο δεκαήμερο παντού, με διαφορετικούς τρόπους.
Ο συμμετοχικός σχεδιασμός του χώρου αποτέλεσε ένα βασικό κορμό του δεκαημέρου, καθώς ο χώρος και ο χρόνος του Εμπρός, σε μια ρευστή συνθήκη, επανασχεδιάστηκε μέσα από ποικίλες δράσεις, όπως:
η μνήμη του θεάτρου (η παλιά θεατρική ομάδα),
η μνήμη του τυπογραφείου (τυπώθηκε εφημερίδα ),
η καθαριότητα και η επισκευή του κτηρίου και των αντικειμένων κ.ά.
Παλιοί τεχνίτες εργαστηρίων, αρχιτέκτονες που έχουν το γραφείο τους στη γειτονιά, μικροκαταστηματάρχες καθώς και ο Νικήτας, ιδιοκτήτης του παλαιού μαγειρείου του Ψυρρή, προσήλθαν στο χώρο, μεταφέροντας αντικείμενα, τεχνικές, ήχους, χρώματα, ιστορίες, γεύσεις, μυρωδιές, και συμμετείχαν ενεργά στο εργαστήριο της Νομαδικής Αρχιτεκτονικής «Εμπρός και γειτονιά».
Σημαντικό για τη συνέχεια του χώρου ήταν το εργαστήριο της Γκίγκης Αργυροπούλου και της Υπατίας Βουρλούμη «Συμ-παράσταση: Ερωτήματα Συμμετοχικότητας και Κινητοποίησης».
Στο 3ο εργαστήριο «Το Εμπρός ως κοινό αγαθό στο κέντρο της πόλης. Τα κοινά στην Αθήνα», αντάλλαξαν τις εμπειρίες τους και συναντήθηκαν στο φουαγιέ του Εμπρός:
καταλήψεις όπως η Κυψέλη, εμπειρίες πόλης όπως η Κερατέα, καλλιτεχνικές χειρονομίες που έχουν ως άξονα τα κοινά όπως οι Μικρογεωγραφίες και η Σούζυτρως, αυτο-διαχειριζόμενοι χώροι όπως ο Ορίζοντας Γεγονότων.
Το ελληνικό τμήμα από την Αρχιτεκτονική χωρίς Σύνορα οργάνωσε ημερίδα με τίτλο «Radical Loopholes in Athens»· πρόκειται για έρευνα-καταγραφή των αυτόνομων συλλογικών επεμβάσεων, όπου διερευνήθηκαν τα θέματα της συλλογικότητας, της αυτο-οργάνωσης και της δυναμικής της πόλης.
Το επίκαιρο θέμα «Το κέντρο της Αθήνας τώρα» ξεκίνησε στο Εμπρός, με προσκεκλημένους αρχιτέκτονες από διαφορετικές κατευθύνσεις, που με τον ένα ή τον άλλο τρόπο ασχολούνται με την πόλη. Συμμετείχαν οι Γιατροί του Κόσμου, street workers κ.ά. Μια αρχή, για να δημιουργηθούν γέφυρες ανάμεσα σε διαφορετικούς τρόπους σκέψης και δράσης.
Οι Διαταραγμένες Σχέσεις και τα Μανιφέστα έδωσαν διαφορετικές και ενδιαφέρουσες εκφράσεις της τέχνης στην Αθήνα του τώρα, που σχετίζεται άμεσα με την πολιτική και τη δίψα για ζωή.
Τόσοι νέοι άνθρωποι, μέσα και έξω απο το Εμπρός, που δημιουργούν, διεκδικούν, αντιστέκονται είναι φωτοβολίδες σε μια πόλη που συχνά μοιάζει βουβή και σκοτεινή.
Αποτελούν εκείνη τη νέα ανοιχτή κοινότητα που έρχεται.
Σε μια διαδικασία αποκλεισμών, με μια στρατιά απο ευάλωτες ζωές των οποίων η νομική και η πολιτική υπόσταση, αλλά και η ίδια η ζωή απειλείται καθημερινά (την πρώτη ημέρα των δράσεων, κυνηγημένος μετανάστης έπεσε στις γραμμές του Ηλεκτρικού, στο σταθμό του Θησείου), το θέατρο Εμπρός αποτελεί έναν ελεύθερο, αυτοδιαχειριζόμενο χώρο της πόλης, κοινό αγαθό. Το δεκαήμερο της Κολεκτίβας Ομόνοια απέδειξε πως η συνεργασία καταχτιέται μέσα στην κοινή εμπειρία, στην κοινή δράση.
Η πόλη εδώ, σε αντίθεση με τις διακηρύξεις του Rethink Athens, μοιάζει ως μια διαδικασία που συν-διαμορφώνεται στα αστικά κενά, από τις δράσεις των διαφορετικοτήτων και το συμμετοχικό σχεδιασμό.
Ελένη Τζιρτζιλάκη
Το άρθρο δημοσιεύθηκε στην Περιοδική έκδοση, τεύχος 01, Απρίλιος 2013